I.GAIUS JULIUS CAESAR
(102 HOẶC 100 - 44 TR.CN)
Caesar (Xêza) là danh tướng, nhà văn, nhà hoạt động chính trị ruổi tiếng của Nhà nước La Mã Cổ đại thuộc dòng dõi quý tộc. Khi nhà độc tài cổ La Mã là Xulia chết (78 tr.CN), cũng là lúc Caesar trở về Roma tiếp tục hoạt động chính trị. Năm 62 Tr.CN Caesar đã từng làm quan án, sau đó làm quan Thái thú 2 năm tại Tây Ban Nha (lúc đó là một tỉnh của La Mã). Khi trở về Kinh thành Roma do muốn củng cố địa vị chính trị của mình và để được bầu vào quan Chấp chính năm 59 Tr.CN, Caesar đã liên minh với các nhà hoạt động chính trị, quân sự có thế lực nhất của phe Cộng hòa thời ấy là Pompei (Pômpây) và Crassius.
Đây là Chính quyền Đệ nhất tam hùng (60 – 53 Tr.CN). Nhưng không bao lâu, liên minh tam hùng này đã trở thành ''Chính phủ La Mã'' mà thực tế hoạt động của họ là nhằm chống lại phe Nghị viện của La Mã lúc đó. Năm 59 Tr.CN, lợi dụng chính quyền chấp chính trong tay, Caesar đã đặt ra một số đạo luật nhằm củng cố cơ cấu Nhà nước và giải quyết tình hình xã hội đương thời. Khi hết thời hạn chấp chính, Caesar xin chuyển sang làm Thái thú ở vùng Xidanpia, sau đó là vùng Gôlơ, Natơbôn với quyền hạn được tuyển thêm binh lính và tiến hành các cuộc chiến tranh. Lợi dụng thời cơ ở xa Roma, Caesar đã khéo léo can thiệp vào cuộc tranh chấp quyền lực ở Roma. Khi tiến hành cuộc chinh phục xứ Gơlơ và ngoại Gôlơ vùng Alpes đang diễn ra thắng lợi đồng thời với việc chinh phục xứ Ai Cập, Caesar đã sắp xếp lại xứ này và chiến thắng các thủ lĩnh Châu Phi, Tây Ban Nha. Tên tuổi Caesar ngày càng lừng danh trên đất nước La Mã. Tiếp đó, sau cái chết của Caesar vào năm 52 Tr.CN đã dẫn đến sự tan rã của phe tam hùng. Lúc này, mâu thuẫn giữa Caesar và Pompei ngày càng gay gắt. Tháng 1- 49 Tr.CN, Caesar đưa quân về Roma, tấn công Pompei, cuộc nội chiến bắt đầu. Kết cục, Ccaesar đã chiến thắng Pompei và trở thành nhà độc tài và trên thực tế thư một vị Hoàng đế đầy quyền lực của La Mã. Song về đanh nghĩa Caesar vẫn duy trì chính quyền theo thể chế Cộng hòa.
Quyền lực lúc này tuy nằm gọn trong tay Caesar, nhưng trong bóng tối âm thầm đằng sau nó đã xuất hiện những lực lượng theo chế độ Nghị viện Cộng hòa ngấm ngầm chống đối, muốn thủ tiêu ông ta. Nhất là sau khi chinh phục Ai Cập thắng lợi, Caesar đã lấy Nữ hoàng Ai Cập là Cléopâtre và nàng đã sinh cho ông được một đứa con trai. Và ông đã đưa vị Nữ hoàng này lên làm Vua Ai Cập. Trong ngày vinh quang trở về Thành Roma, Caesar đã đưa Cléopâtre và đứa con trai là Césarrion (Xêzariông) cùng trở về trên những cỗ xe trang trí cực kỳ lộng lẫy xa hoa trước sự tung hô vạn tuế của binh sĩ và dân chúng La Mã. Song cũng từ đây, đã xuất hiện một lực lượng quý tộc La Mã cực lực phản đối Caesar về việc lấy ngoại bang vi phạm luật tục của người La Mã thời ấy. Vì thế, ngày 15 - 3 - 44 Tr.CN, cùng với các âm mưu chính trị của phe phái, Caesar đã bị sát hại sau khi họp Thượng nghị viện ở Viện Nguyệt lão trở về. Kẻ chủ mưu là Brutus (đứa con nuôi của Caesar có biệt danh là Thằng mặt mụn) và Cassius cùng phe cánh 80 người đã tổ chức hành thích Caesar. Người vệ sĩ trung thành, một viên tướng lừng danh bảo vệ ông hôm ấy là Marc Antoine đã bị lừa đi uống rượu và bị say đến mê mệt. Khi ông ta nhớ ra trở về thì đã thấy xác Caesar nằm trên vũng máu với trên hai chục nhát đâm khắp mình. Nỗi đau bị mất người chủ tưởng tài ba đã khiến Marc Antoine lặng đi và ông ta chỉ còn biết dồn sức bố trí cho Nữ hoàng Cléopâtre cùng đứa con trai của vị Hoàng đế Caesar chạy trốn khỏi La Mã. Lúc này, lực lượng chống đối Caesar đang săn lùng ráo riết để bắt Nữ hoàng Cléopâtre và đứa con trai của nàng. Vì trước đó, Caesar không có con trai để kế thừa quyền cai trị, nhận Ốctavơ làm cháu. Do đó tính mạng của Cléopâtre và đứa con của nàng lúc ấy như ngàn cân treo sợi tóc. Dưới sự bảo trợ của tướng Marc Antoine (và sau này là người tình say đắm của nàng, đã cùng tự sát chung trên một nấm mồ khi đại bại, sau trận thủy chiến với quân của Brutus); ông ta đã tổ chức cho Cléopâtre sau những ngày lênh đênh trên biển trốn chạy an toàn cùng đứa con trai trở về Ai Cập.
Trong thời gian Chấp chính, tuy ngắn ngủi của Caesar, nhưng Caesar đã có đóng góp rất lớn vào việc phát triển nền nghệ thuật quân sự Cổ đại La Mã và xây dựng cải tổ đế chế La Mã về thể chế luật pháp. Trong các cuộc chiến tranh ngay từ thời ấy, Caesar thưởng tính đến mọi yếu tố tổng hợp của một cuộc chiến như tình hình chính trị, kinh tế, xã hội và quân sự. Ông có tầm nhìn xa và thận trọng trong việc giải quyết các nhiệm vụ chiến lược. Trong mỗi cuộc chiến, Caesar thường dùng các biện pháp chính trị và quân sự để khéo léo đánh lạc hướng và làm các lực lượng đối địch bị xé lẻ rồi tiêu diệt từng bộ phận; còn lực lượng của mình, ông cố gắng bảo toàn và sử dụng tập trung, nhằm tạo ra ưu thế, áp đảo đối phương để thực hiện mục tiêu đã chọn. Khi chinh chiến, để bù cho lực lượng thiếu hụt; Caesar thường hành động chớp nhoáng, bất ngờ, cơ động một cách có nghệ thuật và lợi dụng các công sự dã ngoại (địa hình, địa vật) hoặc dùng nghi binh để đánh lạc hưởng đối phương. Khi thắng trận, Caesar thường tổ chức truy quét đến sào huyệt cuối cùng để tiêu diệt hoàn toàn lực lượng đối địch.
Trong nghệ thuật dùng binh, Caesar lấy kỵ binh làm lực lượng cơ động chiến đấu quan trọng. Trên chiến trường, ông đã khéo léo sử dụng kỵ binh và bộ binh một cách tài tình, linh hoạt nên đã đem lại cho ông những thắng lợi huy hoàng. Ở thời đó, trong nghệ thuật quân sự, Caesar đã biết tổ chức những đội quân dự bị, nên đội hình chiến đấu đã có chiều sâu và ổn định. Người chỉ huy có điều kiện chủ động điều khiển chỉ đạo toàn cục cuộc chiến và tung lực lượng dự bị vào lúc cần thiết để giành thắng lợi quyết định. Trong quân đội La Mã thời ấy, Caesar thường bố trí trận đánh thành 3 tuyến chiến đấu. Mỗi Lêgion bố trí 4 Côho ở 1 tuyến một, 3 Côho ở tuyến hai và 3 Côho ở tuyến ba. Tại tuyến ba, lập đội dự bị chủ yếu dành để đánh cơ động, giáng những đòn quyết định vào chính diện hoặc bên sườn của đối phương giành thế chủ động chiến trường.
Tất cả các cuộc chiến, Caesar rất coi trọng công tác trinh sát và tổ chức chặt chẽ công việc cảnh giới. Mỗi cuộc hành binh của Caesar bao giờ cũng có tiền vệ là kỵ binh hoặc bộ binh trang bị nhẹ cơ động đi trước dò la trinh sát. Caesar đã xây dựng được một quân đội ở thời ấy có tính kỷ luật và tính cơ động rất cao. Do vậy, ông có thể tổ chức các trận đánh đối phương nhanh chóng, bất ngờ. Caesar cũng là người đặt nền móng cho công tác tham mưu và công binh trong quân đội La Mã. Một số di tích lịch sử về toà tháp canh cùng những chiếc cầu còn lại trên đất Pháp ngày nay, đó là dấu ấn của đại quân Caesar và công binh đã qua đây xây dựng lên, khi ông xâm chiếm vùng lãnh thổ này.
Để chuẩn bị cho một cuộc chinh chiến, Caesar thường nghiên cứu rất kỹ về tâm lý, năng lực chỉ huy và nghệ thuật trận chiến của đối phương. Ông cũng chuẩn bị kỹ ý định chiến đấu và coi việc nắm chắc ''sa bàn'' đặc điểm địa hình trong chiến trận là có ý nghĩa vô cùng to lớn.
Trong lịch sử nghệ thuật khoa học quân sự cổ đại Thế giới, Caesar đã có những đóng góp đáng kể. Đó là các tác phẩm bàn về chiến tranh như Bút ký về chiến tranh Gôlơ và Bút ký về cuộc nội chiến.
Về lịch pháp, Caesar cũng có những đóng góp to lớn. Ông đã cho mời nhà thiên văn học nổi tiếng là Sosigèns (Sôsigien) ở Thành Alexandria (Ai Cập) về La Mã để tiến hành soạn thảo cải cách lịch. Một phép lịch mà trước đó đã bị bọn quan lại La Mã thao túng có nhiều ''tiêu cực”. Nay phép lịch mới được mang tên ông, gọi là lịch Julius được dùng phổ biến trên Thế giới từ năm 45 Tr.CN đến năm 1582 S.CN. Phép lịch này lấy một năm có 365,25 ngày với quy ước năm nào chia hết cho 4 thì nhuận; các tháng lẻ có 31 ngày, tháng chẵn 30 ngày; tháng 2 của năm không nhuận có 28 ngày, năm nhuận có 29 ngày. Vì theo phong tục của La Mã thời ấy, vào Tháng 2 (Februarius - theo tiếng La tinh có nghĩa là thanh trừ) là tháng hành hình các can phạm (tháng xấu). Do đó lòng mong mỏi của dân chúng là muốn tháng này sẽ "trôi nhanh" và là tháng ngắn nhất trong năm.
Caesar cũng là nhà cải cách cai trị vĩ đại của nhà nước La Mã thời cổ. Ngay từ thời xa xưa ấy, ông đã quản lý xã hội bằng các đạo luật. Caesar cho ban hành nhiều đạo luật có lợi cho dân chúng La Mã. Từ luật chống tham nhũng với tầng lớp quý tộc, luật cai trị các tỉnh nhỏ, luật thưởng hoa hồng cho người thu thuế, luật chia ruộng đất cho các cựu chiến binh lão thành của La Mã đến luật công khai các phiên họp của Thượng viện và các tin chiến thắng quân sự . . . Caesar cũng cho ban hành nhiều lệnh ân xá, hòa giải dân tộc. Đặc biệt, ông đã khuyến khích dân chúng, quan chức Thành Roma xây dựng nhà cửa, lâu đài, dinh thự. Tại Roma nhiều Quảng trường, đền đài, lăng mộ đã được xây cất từ thời kỳ này. Bản đồ về Châu Âu, ông là người vạch ra những nét phác thảo đầu tiên. Caesar đã lấy Sông Ranh là biên giới của xứ Gôlơ. Ông là người đã thống nhất đất nước Italia. Và đưa những kẻ lang thang vô công, rồi nghề về với nông thôn đồng ruộng. Ông là người đặt ra hệ thống hải quan thu thuế nhập khẩu và miễn thuế xuất khẩu, chỉnh đốn hệ thống tiền tệ và lưu hành đồng tiền vàng.
Caesar cũng là người cho xúc tiến việc làm sách mở mang trí tuệ, nâng cao kiến thức cho dân chúng. Có thể nói Caesar đã mang tại một trật tự mới, một nền văn minh mới cho dân La Mã hơn hẳn chế độ Cộng hòa Nghị viện trước ông.
NGUYỄN HOÀNG ĐIỆP
