Cách đây nửa thế kỷ, gạo ở khắp miền Nam Bắc ngày đêm vượt đèo Pha Đin bằng xe thồ, vai gánh để làm nên kỳ tích Điện Biên Phủ và bao câu chuyện phi thường trên con đường tải gạo.

Thật ngẫu nhiên, khi lịch sử sang trang thì ở thung lũng lọt thỏm trong bốn bề mây núi này lại như có “phép mầu” mà bất cứ giống lúa nào gieo xuống cũng trở thành hạt gạo trắng tròn, thơm dẻo, đậm đà khác thường.

Đến bản Pom Khoang, xã Thanh Nưa, huyện Điện Biên có hai thứ mà không ai có thể dứt mà đi được, đó là lòng thành mến khách và mùi cơm thơm đến cồn cào gan ruột. Cô gái trẻ xới cho khách bát cơm đầy, khói thơm bay sực nức, dẻo quyện lấy cây đũa tre. Hạt cơm trắng vị đậm ngọt dài xuống họng.

Chủ nhà nói: “Gạo Mường Thanh đó!”. Thiếu nữ Thái kể rằng gạo này có thể nấu cơm lam, làm khẩu cắm (đồ như xôi với lá cẩm - một loài cây thơm, sẽ cho vị xôi ngậy, thơm, dẻo rất thú vị), khẩu háng (đồ thóc lên đem phơi khô, khi nào muốn ăn, xát vỏ đồ chín một lần nữa) rồi khẩu papa (giống như làm bánh nếp dưới xuôi)... dùng làm lễ vật đình đám, cưới hỏi.

Ở chợ trung tâm thành phố Điện Biên Phủ, chị hàng xáo xúc cổ tay trắng xuống thúng gạo rồi nâng cao để chảy qua kẽ ngón tay những dòng trắng muốt. Hạt gạo dài đều tăm tắp, căng bóng và thơm đến lạ. Chị nói đây là gạo IR 64 loại trắng, đều, đậm, dẻo nhất Điện Biên. Loại thứ hai có mùi thơm đặc biệt tên là bắc hương. Ăn riêng IR 64 tuy dẻo đậm nhưng chóng ngán, pha thêm nửa bắc hương thì gạo đủ tiêu chuẩn... “tiến vua”.

Tục ngữ nói: “Nhất Thanh nhì Lò”, tức là gạo ngon nhất là Mường Thanh nhì là Mường Lò (Than Uyên, Lai Châu). Khách phương xa sà vào hàng gạo ngày một đông. Ai cũng mua 5-10 cân về làm quà. Đoàn nào đi ôtô thì lấy về cả tạ. Chị bán hàng tiết lộ từ ngày Điện Biên khai trương năm du lịch đến nay chị bán tăng bốn lần doanh số. Ra đến sân bay Điện Biên mới thấy ngộ, máy kiểm tra hành lý hiện lên toàn gạo là gạo...

Ông chủ tịch Hội Nông dân huyện Điện Biên nói tất cả giống lúa gieo trồng ở đây đều hệt như nơi khác. Lúa Điện Biên được khu biệt với lúa khác là địa điểm trồng. Đó là lòng chảo 5.000ha thuộc các xã: Thanh Hưng, Thanh Xương, Thanh Nưa, Thanh Luông, Sam Mứn, Pa Thơm, thị trấn Mường Thanh, xã Noong Bua, Thanh Minh... của huyện Điện Biên và thành phố Điện Biên Phủ được bao bọc bởi những dãy núi: Pú Huất, Pú Tó Cọ, Huổi Vẻ và Pú Khau Lạnh cao chạm đỉnh trời.

Chưa có nghiên cứu khoa học nào về hạt gạo gieo trồng từ đây nhưng thật kỳ lạ là bất cứ giống lúa nào gieo ở thung lũng này cũng cho hạt gạo dẻo, thơm, trắng bóng đậm đà như vậy. Xét về kinh tế thì rất nhiều ưu việt: tỉ lệ gạo cho rất cao (70%), năng suất hơn nơi khác 70- 150% và tiết kiệm được rất nhiều chi phí gieo trồng. Đến nay trong đời sống, gạo Điện Biên đã có thương hiệu riêng mình bay đi cả nước.

Hạt gạo quý như vậy là do dinh dưỡng, màu mỡ của rừng già, núi cao khắp nơi chảy vào thung lũng. Xúc tay xuống miếng đất cày vỡ thấy ngùn ngụt hơi nóng, tơi xốp và nhẹ bỗng lạ thường. Nước từ sông Nậm Rốm bốn mùa dào dạt về Điện Biên.

Giữa mùa xuân ở Điện Biên nhưng sáng ra mưa ướt áo. Đến trưa nắng lại chói lói và khi đêm trùm xuống núi rừng thì người ta phải đốt lửa, đắp chăn... Thiên nhiên ấy cộng với việc áp dụng khoa học kỹ thuật, cây lúa Điện Biên ngày một thơm ngon, đẹp mắt đến lạ lùng.