Truyện Và Kí Chương 37

Năm 1928, Bỏc từ chõu Âu về tới nước Xiờm (nước Xiờm đến năm 1939 mới đổi tờn là Thỏi Lan). Việc đầu tiờn Bỏc làm là giỳp anh em cỏn bộ củng cố và phỏt triển tổ chức Việt kiều và uốn nắn lại nội dung tuyờn truyền của tờ bỏo. Hồi đú, tỡnh đoàn kết của kiều bào khỏ chặt chẽ, mối quan hệ giữa kiều bào và bà con Xiờm cũng mật thiết.

Những nơi cú trụ sở của đoàn thể như Phi Chớt, U Đon, Sa Cụn, Na Khon, v.v... Bỏc đều đến ở ớt lõu. Anh em cỏn bộ, người thỡ làm ruộng, người thỡ cưa gỗ, cũng cú người buụn bỏn nhỏ để nuụi nhau và hoạt động. Cựng lao động với anh em ban ngày thỡ Bỏc làm "suổi"⁽¹⁾, ban đờm thỡ thường đi chơm cỏ đến khuya mới về. Ở gần thị xó U Đon, Bỏc cựng Cố tỳ Ngọ (một vị cỏch mạng già) và cỏc em nhi đồng đó vỡ được một cỏi "suổi" khỏ rộng, vuụng vắn và cú nhiều thứ cõy. Trước đõy vài năm, bà con Việt kiều vẫn giữ gỡn tốt cỏi vườn ấy.

Ở Na Khon cú xảy ra một việc mà nay kiều bào cũn nhớ. Cõu chuyện như sau: Ở Na Khon cú kiều bào lương và kiều bào giỏo. Kiều bào giỏo cú một ngụi nhà thờ. Theo thúi quen nhà nào cú đỏm ma, đỏm cưới nộp nhiều tiền thỡ cho gừ nhiều tiếng chuụng, ớt tiền thỡ tiếng chuụng cũng ớt, khụng tiền thỡ chuụng khụng kờu tiếng nào. Người ta núi đựa rằng cỏi chuụng ấy ỏp dụng chủ nghĩa xó hội một cỏch trỏi ngược: ăn nhiều thỡ nú làm nhiều, ăn ớt thỡ nú làm ớt, khụng ăn thỡ nú khụng làm.

Trong làng giỏo cú một cụ già nghốo khổ, khụng vợ khụng con, ở một cỏi lều lụp xụp. Chẳng may ụng cụ ốm, chẳng cú ai trụng nom. Cỏn bộ ta đến săn súc ụng cụ. Hụm ụng cụ chết, kiều bào cụng giỏo đến mời cha rửa tội cho ụng cụ. Vỡ thúi quen trờn, ụng cụ khụng cú tiền, cha khụng rửa tội, mà chuụng cũng khụng kờu.

Cỏn bộ ta vận động cả kiều bào lương và giỏo quyờn giỳp kẻ ớt, người nhiều, mua ỏo quần và quan tài cho ụng cụ. Cú lẽ vỡ thỏi độ của cha và của cỏi chuụng kớch thớch mà cả lương lẫn giỏo đó kộo nhau đưa đỏm ụng cụ rất đụng. Từ đú lương giỏo rất đoàn kết, khụng "ai" chia rẽ được nữa.

Bỏc thường đi thăm cỏc trụ sở để giỳp anh em cỏn bộ giải quyết cỏc vấn đề, từ nơi này đến nơi kia ớt nhất cũng phải đi bộ suốt một ngày. Cú một lần đi đến nửa đường thỡ trời tối. Bỏc và tụi ghộ vào một nhà kiều bào người Bắc làm thợ mộc. Anh chị thợ mộc đún tiếp rất tử tế. Cơm nước xong, hai Bỏc chỏu đi nghỉ, thỡ cũng vừa lỳc chị thợ ru chỏu bộ ngủ. Giọng chị ngõm Kiều rất hay, hai Bỏc chỏu lắng nghe, rồi ngủ đi bao giờ khụng biết.

Sỏng hụm sau, lỳc đi đường, với một giọng õu yếm, Bỏc bảo tụi:

      Xa nhà chốc mấy mươi niờn

Tối qua nghe giọng mẹ hiền ru con!

Mỗi khi đi đường xa, Bỏc thường bảo chỳng tụi ngõm Kiều, đọc Chinh phụ ngõm, hoặc kể chuyện, để cho đỡ mỏi. Kinh nghiệm ấy ngày càng được nhiều người ỏp dụng.

Khi cụng việc ở cỏc trụ sở đó tiến bộ đều, Bỏc định đi thăm kiều bào ở rải rỏc khắp nước Xiờm. Bỏc vai mang khăn gúi. Anh Tý gỏnh một đụi thựng sắt tõy đựng lương khụ, quần ỏo và mấy gúi thuốc Bắc. Hai anh em giả làm người đi buụn. Đồng chớ Tý là con cụ Đặng Thỏi Thõn, một chiến sĩ cỏch mạng, bạn cụ Phan Bội Chõu, bị Phỏp giết chết vào khoảng đầu thế kỷ XX. Là một trong những người tổ chức đảng Tõn Việt, anh Tý bị Tõy lựng tợn phải chạy sang Xiờm. Anh tớnh tỡnh hũa nhó, hoạt động rất hăng, kiều bào ai cũng mến phục. Về sau anh bị Phỏp bắt đày đi Lao Bảo. Vỡ anh đó tổ chức nhiều cuộc đấu tranh trong nhà tự, Phỏp đó xử bắn anh.

Hai anh em ngày đi, đờm nghỉ. Khi thỡ ngủ ở cỏc chựa, khi thỡ ngủ ngoài thềm nhà dõn, cũng cú khi ngủ trờn cõy trong rừng. Mỗi buổi sỏng, đi đến độ mười một giờ, nghe tiếng trống thỡ hai người rẽ vào chựa nào gần nhất bờn đường. Chờ cỏc vị sư ăn xong, hai anh em rinh mõm xuống chộn, chộn xong lại đi. Ở Xiờm, làng nào ớt nhất cũng cú một ngụi chựa và chục vị sư mặc ỏo vàng. Sỏng sớm cỏc sư đi "tạc bạt"⁽¹⁾, mỗi nhà dõn đưa xụi chuối cỳng vào cỏi bỏt của mỗi vị sư. Sư cũng như tục, khụng núi khụng rằng gỡ hết. Theo kinh Phật thỡ sư ăn của bố thớ đú, nhưng theo tập quỏn thỡ mỗi buổi sỏng vào khoảng mười một giờ, dõn làng thay phiờn nhau đưa của bố thớ đến chựa nuụi sư. Mỗi ngày sư chỉ ăn một bữa sỏng. Sư ăn cũn thừa, nếu cú người đi đường ăn giựm, thế là chủ nhà bố thớ hai lần, hai lần cú phỳc. Nếu khụng cú ai ăn thỡ chủ nhà cũng phải bố thớ một phần cơm thừa cho chim.

Cũng như mọi lần đi đường, lần này Bỏc thuật lại cho anh Tý nghe một chuyện Phỏp nhan đề là Trẻ con khụng nờn nghe trộm. Đại ý như sau:

Hai em bộ A và B đi chơi trong rừng. Bỗng trời tối, cụ tiều phu C đưa hai em về nhà cho ăn ngủ. Rồi cụ C bàn với cụ bà làm thịt gà để ngày mai cho hai em ăn. Cụ núi: "Thịt cỏi lớn hay là cỏi bộ?" Cụ bà bảo: "Núi khẽ chứ! Núi to chỳng nghe chỳng sẽ chạy mất"... Hai em bộ tưởng cỏc cụ bàn cỏch thịt mỡnh, đó sợ sốt vú.

Mấy hụm sau, trời đó gần tối, Bỏc và anh Tý đi đến một khu rừng hẻo lỏnh. Những người địa phương đều bặm trợn như Trương Phi. Đi xa nữa thỡ khụng thể đi. Ở lại đõy thỡ khỏ nguy hiểm. Trong lỳc bớ, bỗng cú một người Hoa kiều đi ngang, vai năm tấc rộng, mỡnh mười thước cao, thấy Bỏc và Tý đang thơ thẩn, anh ta hỏi một cỏch hung dữ: "Chỳng mày đi đõu?".

Bỏc trả lời bằng tiếng Trung Quốc: "Chỳng tụi đi tỡm việc làm ăn."

Anh ta lại quỏt: "Chỳng mày người ở đõu?"

Anh Tý trả lời bằng tiếng Trung Quốc trọ trẹ: "Chỳng tụi là Hoa kiều."

Anh ta trợn mắt và núi như mắng: "Hoa kiều! Hoa kiều! Hoa kiều gỡ mà khụng biết tiếng Quảng Đụng hở?"

Bỏc đỡ lời: "Hoa kiều sinh trưởng ở Việt Nam".

Anh ta lại quỏt: "Tối rồi, về theo tao. Đi vớ vẩn chỳng nú sẽ thịt mất xỏc giờ".

Bỏc và Tý thấy anh ta thụ bạo, hơi lo ngại. Nhưng khụng theo anh ta thỡ đi đõu bõy giờ cho nờn miễn cưỡng đi theo. Đến một cỏi nhà sạch sẽ, bề thế, anh ta bảo hai người ngồi nghỉ. Một lỏt thấy chị ta (người Xiờm) đưa ra một mõm cơm ngon lành. Bỏc và Tý nhỏy nhau, cú ý núi: "Khụng chừng cú thuốc mờ trong đú". Nhưng vỡ đúi bụng quỏ, hai anh em cứ bạo dạn chộn. Ăn xong, anh ta lại quỏt: "Đi theo tao".

Anh ta đưa vào một cỏi đường hẻm, rào rất cao và kớn. Rồi đến một cỏi nhà trống trải, vừa rộng vừa cao, chung quanh cú phờn kớn mớt. Trong nhà chỉ cú mấy cỏi giường to, và một cỏi đốn treo giữa nhà, khụng cú đồ đạc gỡ khỏc.

Anh ta lại quỏt: "Thụi! Đi ngủ đi!" Rồi anh ta bỏ

Bỏc và Tý nhỡn kỹ tứ phớa, chuẩn bị nếu gặp nguy hiểm thỡ thỏo chạy ngả nào. Bỏc khẽ bảo Tý: "Chỳng mỡnh phải cắt phiờn nhau mà gỏc. Bõy giờ mỡnh gỏc, chỳ cứ ngủ đi. Khi nào mỡnh ngủ thỡ chỳ dậy gỏc".

Bỏc vừa dứt lời thỡ một người Hoa kiều khỏc bước vào nhà; một tay dắt một chỳ bộ cỡ năm sỏu tuổi, một tay bưng bàn đốn thuốc phiện. Y nằm hỳt trờn cỏi giường đằng xa. Vừa hỳt vừa dạy chỳ bộ hỏt bằng tiếng Việt: "Con cụng tố hộ, con gà đỏ độ...".

Tý ghộ vào tai Bỏc và núi thầm: "Cha này chắc là mật thỏm của Phỏp rồi, nếu họ khụng giết hại chỳng mỡnh, thỡ cú lẽ họ cũng bắt chỳng mỡnh nộp cho giặc Phỏp."

Đi nỳi cả ngày, mệt mỏi đó ỏt cả lo õu. Hai anh em ngủ say bao giờ khụng biết.

Thỳ vị nhất là lỳc sỏng dậy, Bỏc liền sờ cổ Tý, Tý cũng sờ cổ Bỏc, xem cũn sống nữa khụng!

Anh chủ nhà đến, khụng núi năng gỡ, chỉ lấy tay vẫy vẫy. Bỏc và Tý đi theo anh ta về nhà kia, thấy một mõm cơm sẵn sàng và nhiều thức ăn hơn bữa tối qua. Lần này hai anh em khụng sợ thuốc mờ nữa, vỡ thấy vợ chồng chủ nhà cựng ăn.

Ăn xong Bỏc núi với chị chủ nhà: "Chỳng em cảm ơn anh chị và xin phộp trả tiền phớ tổn...". Chị ấy chưa kịp trả lời thỡ anh ta lại quỏt: "Ai cần tiền của chỳng mày."

Anh ta đưa Bỏc và Tý đến trạm xe goũng (người ta đang đắp đường xe lửa) và bảo người cai xe: "Hai người này là đồng hương của tao, mày để chỳng nú cựng đi xe đến X. Phải tử tế với chỳng nú nghe khụng?". Anh ta lại õn cần bảo Bỏc: "Đi đường phải cẩn thận. Đến X . khụng gặp người quen thỡ trở về đõy tao tỡm việc làm cho".

Bỏc và Tý thành khẩn cảm ơn và từ gió anh ta. Ngồi trờn xe Bỏc bảo Tý: "Anh bạn Hoa kiều của chỳng ta chắc chắn là một người thầu khoỏn kiờm bờ-lờ⁽¹⁾ cú tinh thần hào hiệp thương người, thỏi độ bề ngoài tuy thụ lỗ như cục sắt nhưng nú bao một tấm lũng tốt như vàng... Sao cõu chuyện giả về hai em bộ và cõu chuyện thật của anh em mỡnh giống nhau như thế".

TRẦN LAM

Bỏo Nhõn dõn, số 2242,
 ra ngày 9-5-1960. Bỏc Hồ,
Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1960, tr.110