Điều gì xảy ra với người Neanderthal?
Thời điểm: cách đây 250.000 – 28.000 năm
Địa điểm: Châu Âu & Tây Á
… Họ vốn không phải là phiên bản “mới, có cải tiến” của Homo erectus cũng như không phải là nguyên mẫu thô thiển của Homo sapiens. Họ là chính họ, họ là người Neanderthal - một trong những nhóm người dễ phân biệt nhất, thành công nhất và gợi thích thú nhất xưa nay đã từng làm cho lịch sử gia đình của chúng ta thêm phong phú.
ERICK TRINKAUS & PAT SHIPMAN, 1992
Điều gì đã xảy ra đối với người Neanderthal cũng giống như những gì đã xảy ra cho đa số các chủng loài trước nay từng sinh sống trên trái đất - họ đã tuyệt chủng. Không có gì bất thường về điều này, khi chúng ta phát biện nhiều hơn về sự tiến hóa của con người chúng ta hiểu rằng người Neanderthal chỉ là một trong nhiều nhóm người gần đây nhất và tổ tiên của loài người phải cùng chung số phận. Nhưng những gì khác thường và gợi thích thú như thế về người Neanderthal là ở chỗ họ chỉ bị tuyệt chủng trong thời gian rất gần đây, cách đây chưa đầy 30.000 năm, và bằng cách như thế chừa lại chủng loài của chúng ta, Homo sapiens, như một thành viên duy nhất cùng loại sống trên hành tinh. Điều này chắc chắn và rất khác thường, khi tất cả các loài động vật khác kể cả bà con gần nhất của chúng ta là hắc tinh tinh và khỉ đột ít nhất có hai chủng loài còn sống, trong khi hầu hết những loài động vật còn sống nhiều hơn nữa. Vả lại, người Neanderthals có vẻ có mọi thứ đặc ân - họ có bộ não to như người hiện đại, chức năng sinh lý rất phù hợp với việc sinh sống ở các môi trường thuộc Thời kỳ băng hà, họ có khả năng tạo ra các công cụ phức tạp bằng đá và cũng và những thợ săn thú lớn thật hiệu quả. Thế nhưng, sau khi phát triển mạnh ở khắp Châu Âu và Tây Á khoảng hơn 200.000 năm, dân số của họ thu nhỏ và đi đến sự tuyệt chủng. Điều này diễn ra chính xác vào lúc nào vẫn còn là vấn đề lớn đối với các nhà nhân chủng học và khảo cổ học.
Bức họa hộp sọ của người Ne-anderthal được nhận dạng lần đầu tiên, khai quật ở thung lũng Neander, Đức năm 1856. vì thế mới có tên Neanderthal.
Người Neanderthal cổ đại
Homo neanderthalensis tiến hóa từ một chủng loài, Homo heidelbergensis, đã cư ngụ ở Châu Âu cách đây khoảng 1 triệu năm. Trong khi các tiêu bản hóa thạch được cho là thuộc chủng loài nào vẫn còn là vấn đề tranh cãi trong số các nhà nhân chủng học, nhưng rõ ràng cách đây 150.000 năm người Neanderthal cổ đại đã có những nét tiến hóa, bao gồm một khuôn mặt có mũi hơi nhô rộng, chân mày to, sọ dẹt và nghiêng khi so sánh với vòm rộng, cao của người hiện đại. Vóc dáng của họ to béo, vạm vỡ, ngực nở, tay chân đều có cơ bắp. Xương họ dày, nặng, phản ánh đời sống vất vả cho thấy sự vận động cơ thể rất nhiều. Từ tàn tích tìm thấy trong hang động họ cư ngụ chúng ta biết rằng họ là những thợ săn thú lớn có tài, săn ngựa, nai và bò rừng bison bằng giáo có mũi bằng đá. Việc săn bắn của họ thường được tiến hành trong môi trường băng giá khắc nghiệt - cảnh quan giống như lãnh nguyên. Sự sống còn phụ thuộc vào sự hợp tác xã hội và chia sẻ sức mạnh tàn bạo. Trong thời gian họ sinh tồn, có nhiều sự thay đổi đáng kể về môi trường. Cách đây khoảng 125.000 năm rừng bao phủ khắp châu Âu nhưng người Neanderthal chứng tỏ mình hoàn toàn có khả năng thích nghi với các loại động, thực vật mới trở thành nguồn lương thực và cung cấp vật liệu cho họ làm lều, quần áo và công cụ. So với tất cả, họ là một chủng loài nhiều thành công, cư trú trong môi trường đòi hỏi khắt khe nhất trước nay con người chưa từng biết, thích nghi với sự thay đổi, có vẻ muốn tồn tại trong thế giới hiện đại. Thế họ gặp rắc rối gì?
Có sự khác biệt giải phẫu học và sinh lý học giữa người Homo sapiens và người Neanderthal phản ánh cách sống và môi trường phát triển tương phản. Nói chung người Nean-derthal to béo và vạm vỡ hơn, tạng người thích nghi ở các vùng vĩ độ cao. Người hiện đại mảnh dẻ hơn, phản ánh nguồn gốc xuất xứ ở vùng xích đạo. Nhưng có sự biến dạng đáng kể giữa hai chủng loài - nhiều người Ne-anderthal ngày nay không tim thấy.
Xét từ quan điểm tiến hóa không có gì là sai lầm, tất cả những gì diễn ra là một chủng loài mới xuất hiện trong cảnh quan nơi người Nean-derthal hái lượm và săn bắn, vượt trội họ trong việc tìm thức ăn, giành hang động và nguồn lấy đá. Một nguyên tắc sinh thái nêu rõ hai chủng loài khác nhau không thể chia sẻ cùng “chỗ thích hợp” - chính xác là những gì bắt đầu ở Tây Á cách đây khoảng 100.000 năm và Châu Âu cách đây 40.000 năm. Các chủng loài mới là chúng ta, loài người hiện đại Homo sapiens.
Người Neanderthal so với người hiện đại
Sau khi tiến hóa ở Châu Phi cách đây khoảng 130.000 năm, nhiều nhóm Homo sapi-ens bắt đầu phân tán khắp Châu Á và Châu Âu sau đó ít lâu. Tại sao họ lại thích đi đây đó vẫn còn chưa rõ, nhưng rõ ràng cách đây khoảng 60.000 năm họ đã đi khắp Đông Nam Á rồi vượt biển đến Châu Úc. Các nhóm khác đi đến Israel cách đây khoảng 100.000 năm, chôn số người chết trong các hang động Qafzeh và Skhul. Ở đó họ phải mặt đối mặt với người Neander-thal - hay không chưa rõ. Mặc dù người Nean-derthal chính xác sống trong cùng một khu vực cách đây khoảng 125.000 và 63.000 năm, liệu họ vẫn còn ở đó khi người hiện đại đến hay không, hay đã di chuyển sang Châu Âu vẫn là điều chưa rõ đối với giới khảo cổ.
Người Neanderthal cuối cùng ở Pháp (cách đây 33.000-30.000 năm) bắt đầu làm đồ trang sức công phu từ xương, răng thú như dây chuyền này phát hiện ở Arcy sur Cure.
Thế nhưng chắc hẳn có thời điểm người hiện đại đã đến Châu Âu cách đây khoảng 40.000 năm, sau đó phát triển mạnh về phía tây, hai chủng loài biết rõ sự hiện diện của nhau. Không có dấu hiệu khảo cổ nào cho thấy mối quan hệ trực tiếp ngoài một bộ sưu tập hài cốt và đồ trang sức bằng gạc hươu nai mà một số người Nean-derthal bắt đầu chế tác ở tây nam nước Pháp cách đây khoảng 33.000 năm. Đây là một hành động hoàn toàn mới đối với họ, nhưng mà một bộ phận đã được xác lập trong nền văn hóa của người hiện đại. Người Neanderthal có vẻ mô phỏng người hiện đại, sử dụng kỹ thuật của riêng mình và chọn vật liệu khác, nhưng được truyền cảm hứng từ những gì họ nhìn thấy ở người hiện đại đeo.
Cách thời điểm này ít âu, mọi đấu vết của người Neanderthal biến mất khỏi Châu Âu - ngoại trừ trong phạm vi bán đảo Iberia. Không có dấu hiệu nào về cuộc chiến đã diễn ra, cứ mặc cho việc giết người hay loại diệt chủng diễn ra khi người Châu Âu đến tiếp xúc với các dân tộc bản xứ Châu Mỹ và Châu Úc. Nhưng những gì chúng ta biết từ ghi chép khảo cổ là người hiện đại có cách sống gần giống như cách sống của người Ne-anderthal. Họ cũng săn thú lớn, sử dụng đá làm nguyên liệu, và cũng cần hang động làm nơi trú ẩn. Đây là trường hợp cổ điển ở chồng chéo trong nơi thích hợp - và chủng loài này phải nhường cho một chủng loài khác. Có lẽ điều này khiến người Neanderthal tỏ ra ngạc nhiên. Xét cho cùng họ đã cư trú ở Châu Âu nhiều ngàn năm và không như người hiện đại đang đến có chức năng sinh lý phù hợp với điều kiện băng giá khắc nghiệt - người hiện đại thích hợp với các vùng xích đạo hơn chứ không phải cảnh quan giống như Bắc cực này. Thế nhưng người hiện đại ít nhất phải có một lợi thế quan trọng, và điều này có vẻ là văn hóa của họ, đến lượt văn hóa biến thành kết quả của một loại hình suy nghĩ hay trí năng khác.
Sự khác biệt hiển nhiên nhất giữa người Neanderthal với người hiện đại là nghệ thuật của người hiện đại - chạm trổ các tượng nhỏ và vẽ tranh trên vách đá. Bản thân sự khác biệt này cũng là một lợi thế bởi lẽ nghệ thuật có thể sử dụng để giúp con người thích nghi với cảnh quan khắc nghiệt, chẳng hạn có thể dùng như một kho lưu trữ thông tin - bách khoa thư bộ tộc - như hành vi động vật trong các nghi lễ kết hợp nghệ thuật nhiều người tập hợp và thu thập thông tin theo cách trước đây chưa hề có trong xã hội Neanderthal. Thế nhưng phần lớn nghệ thuật có vẻ chỉ dành riêng cho người Neanderthal đã biến mất khỏi cảnh quan Châu Âu. Những gì có lẽ nên phản ánh là tính sáng tạo và tính chất khéo léo trong suy nghĩ của người hiện đại - họ chỉ giỏi ở việc tìm thú săn và hái lượm thực vật, họ có khả năng nghĩ ra các công cụ khai thác một dải rộng các nguồn tài nguyên, và bắt đầu khai thác cảnh quan ở mức độ chuyên sâu vượt quá những gì mà trước đây người Neanderthal đạt được. Và do đó, khi dân số của người hiện đại phát triển, thì dân số người Neanderthal bị giảm sút khi họ phải tìm một nơi xó xỉnh nào đó mà người hiện đại không đến được.
“Người Gibraltar” là một trong những người Nean-derthal được phát hiện lâu đời nhất. Hiện nay chúng ta biết rằng anh ta là một trong những người Neanderthal cuối cùng, khi miền nam Iberia là nơi trú ẩn cho người Neander-thal sau khi người hiện đại phát triển khắp phần Châu Âu còn lại.
Ảnh trái. Bé Lagar Velho có niên đại cách đây khoảng 24.000 năm - 4.000 năm sau khi biết được người Neanderthal cuối cùng - nhưng một số cho rằng thể hiện sự phối hợp các đặc điểm của người Homo sapiens và người Neanderthal, người Neanderthal được thể hiện bằng các chi to béo, ngắn. Như thế đây có thể là chứng cứ của sự giao phối giữa hai chủng loài người. Các nhà nhân chủng khác cho rằng bé Lagar Velho hoàn toàn là đứa bé Homo sapiens xương to, dày.
Ảnh phải. Từ khi phát hiện hóa thạch Neanderthal đầu tiên, các họa sĩ và viện sĩ hàn lâm cố gắng tái tạo hình dáng của họ. Phần nhiều do tưởng tượng, chẳng hạn như kiểu tóc và trang phục. Hình ảnh này (trích trong một phim tài liệu truyền hình) cũng mang một số nét khác thường.
Chấm dứt săn bắn
Iberia không thể là nơi xó xỉnh ở Châu Âu, tuy nhiên bán đảo này có vẻ vẫn còn là nơi cư trú của chỉ người Neanderthal trong vài ngàn năm sau cùng trong sự sinh tồn của họ. Thật kỳ lạ, người hiện đại dường như dừng chân tạm thời trong chuyến đi khắp toàn cầu không mệt mỏi và chỉ vào Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha cách đây khoảng 28.000 năm. Một số nhà nhân chủng xác nhận rằng bộ xương tìm thấy ở Lagar Velho, Bồ Đào Nha có niên đại cách đây khoảng 24.000 năm cho thấy người hiện đại và người Neanderthal đã giao phối với nhau, như kích thước các chi của cá thể này rất giống với người Neanderthal trong khi hộp sọ rất giống với sapiens. Thế nhưng nhiều chứng cứ khác cho thấy điều này không phải như thế, đó chỉ là một bộ xương của một cậu bé vạm vỡ, hoàn toàn là người hiện đại.
Tuy thế khả năng có thể là một số những gì còn lại của sự lai giống - có trường hợp một số gieo đặc trưng của người Neanderthal tồn tại trong một số chúng ta hiện nay.
Chính người Neanderthal cuối cùng được tìm thấy ở các di chỉ ở cực nam, nhất là ở Gibraltar. Ở đó họ không những săn động vật mà còn lượm các động vật có vỏ để ăn. Các dấu vết khảo cổ này có thể là đấu vết của các sinh vật cổ còn sót lại, không thể phát triển thành số nhiều do sự thống trị của người hiện đại trong các cảnh quan bao quanh. Khi thành viên sau cùng của nhóm chết, thì chủng loài cũng chết theo, như một chủng loài được bổ sung thêm vào danh sách hàng triệu chủng loài phải chịu cảnh tuyệt chủng trong lịch sử hành tinh.
