Bí ẩn Thời kỳ đồ đá
Bò rừng đa sắc Altamira, bò đực khổng lồ Lascaux, tê giác trong Hang Chauvet: những cư dân trong Thời kỳ đồ đá thuộc Thời kỳ băng hà muộn luôn là đề tài quyến rũ xưa nay bắt đầu bằng các phát hiện về nghệ thuật Cro-Magnon cách đây một thế kỷ. Chúng ta đạt nhiều tiến bộ từ các bản in đã bị bào mòn khá nhiều của thời kỳ ấy: con người sống trong hang động lấy da thú che thân, trang bị dùi cui để săn hổ răng kiếm, trong khi người Neanderthal hung bạo vụng về vượt qua phong cảnh đầy tuyết Thời kỳ băng hà. Nhờ khảo cổ, di truyền học và biết bao phương pháp khoa học khác, chúng ta biết đến xã hội Thời kỳ đồ đá với chi tiết đáng ngạc nhiên về cách sống, công nghệ, di chuyển theo mùa phức tạp, thậm chí một số vấn đề về niềm tin tôn giáo. Thế nhưng chúng ta càng biết nhiều hơn, thì càng có thêm nhiều cuộc tranh luận.
Một trong những tranh luận sôi nổi nhất là nguồn gốc giống người của chính chúng ta hiện thời Homo sapiens sapiens. Có phải các nhà di truyền thể hạt sợi đã đúng khi lập luận rằng chúng ta có nguồn gốc ở Châu Phi nhiệt đới, rồi sau đó phát triển rộng khắp Cựu thế giới, sang Châu Mỹ vào Thời kỳ băng hà muộn? Hay người hiện đại tiến hóa ở nhiều vùng khác nhau như một số học giả nồng nhiệt tin tưởng?
Cho dù nguồn gốc xuất xứ đâu đi nữa, thì chúng ta thường giả định rằng mình thuộc họ người đầu tiên có khả năng lập luận logic và chuyện trò lưu loát. Chúng ta nêu rõ sự xuất hiện đột ngột của các truyền thống nghệ thuật cách đây khoảng 30.000 năm, đến sự thích nghi mới phức tạp với môi trường băng giá. Người Ne-anderthal và các giống người cổ đại khác thường được cho là người nguyên thủy, ít tiến bộ nhất, nhưng chứng cứ cho thấy họ là giống người thông minh, hung bạo ngày một nhiều, họ phải có một hình thức ngôn ngữ. Chúng ta cũng không chắc điều gì đã xảy ra cho họ khi loài người hiện đại định cư trong lãnh thổ của họ. Khám phá khảo cổ gần đây không hẳn cho phép chúng ta giả định họ bị tuyệt chủng nhanh chóng.
Các tảng đá vẫn còn ở Ballochroy, ngọn đồi Jura, Kintyre, Scotland phía sau. Tại sao người ta dựng thẳng các tảng cự thạch như thế?
Khi người hiện đại phát triển khắp thế giới, họ vấp phải các trở ngại khủng khiếp và thách thức của môi trường. Các khám phá gần đây đưa ra các câu hỏi thú vị như các nhóm người trong Thời kỳ đồ đá từ Đông Nam Á vượt biển đến định cư ở New Guinea, Châu Úc và quần đảo Solomon vào lúc nào. Cũng như đối với Châu Mỹ, nhiều cuộc tranh luận xoay quanh ai là người định cư đầu tiên, họ đến vùng đất hoang chưa dấu chân người này khi nào. Vấn đề này lại gây tranh cãi đặc biệt ở Bắc Mỹ, nơi phát hiện ra Người Kennewick, một số học giả xác nhận thi thể này thuộc họ người Caucasoid (núi Caucasus, Nga), tạo ra nhiều người Mỹ đầu tiên và đạo đức học trong nghiên cứu cách mai táng của người Mỹ bản xứ. Tác động của con người đến môi trường tự nhiên là một vấn đề đương đại khác. Thú lớn - toàn bộ hệ động vật lớn – đã bị tuyệt chủng ở mỗi lục địa khi con người đặt chân đến. Liệu con người là nguyên nhân hay do các nguyên nhân khác?
Cách đây khoảng 12.000 năm, các xã hội trồng trọt đầu tiên đã có mặt ở Đông Nam Á vào thời khô hạn khắc nghiệt. Trong tài liệu này, vấn đề này đưa ra như một trong những bí ẩn lớn của Thời kỳ đồ đá - tại sao con người lại đột nhiên thay đổi từ lục lọi, tìm tòi sang trồng trọt? Cuộc tranh luận gồm vô số các yếu tố, trong số này là sự thay đổi khí hậu đột ngột, gia tăng dân số, cuộc sống và công nghệ khiến con người ít di chuyển. Nhưng mọi người đều đồng ý với nhau một điểm. Việc trồng trọt và nuôi gia súc đã thay đổi các quy tắc sinh tồn của con người, tác động rất lớn đến mối quan hệ của chúng ta với môi trường. Chu kỳ gieo trồng và thu hoạch bất tận, sống và chết, đã tạo ra mối quan hệ mới, mật thiết giữa con người với vùng đất tiền nhân.
Một số bí ẩn thú vị nhất trong Thời kỳ đồ đá liên quan đến tiền nhân và các vị nữ thần mẹ. Các tảng cự thạch ở Tây Âu bao gồm các vòng tròn bằng đá và nhiều nơi mai táng cộng đồng, nhưng chức năng chính xác của các công trình này vẫn còn tranh luận, nhất là khả năng có thể dùng làm đài quan sát thiên văn, đánh dấu các ngày đông, hạ chí cùng các sự kiện xảy ra theo chu kỳ khác. Stonehenge ở miền nam nước Anh được ví như một ngôi giáo đường thời tiền sử, một công trình tưởng niệm phức hợp qua nhiều thế kỷ phát triển nhiều lần. Công trình này tạo ra biết bao tranh luận dai dẳng về cách thức xây dựng cũng như nhân lực xây dựng một công trình kỳ diệu như thế.
Hầu hết những người Châu Âu, đa số người Tây và Nam Á đều nói các ngôn ngữ thuộc về một họ ngôn ngữ độc nhất, bắt đầu lan tỏa khắp Âu Á trong Thời kỳ đồ đá mới hay Thời kỳ đồ đồng. Thế ngôn ngữ này xuất phát từ đâu? Vấn đề nguồn gốc của các ngôn ngữ Ấn-Âu đã được dò tìm theo nhóm ra sao qua các ghi chép khảo cổ. Khảo cổ học thường giải quyết với các nhóm ẩn danh như thế, chứ không giải quyết cá nhân. Hiếm khi giới khảo cổ may mắn tìm được thi thể của một người, như Otzi, người Tuyết, thi thể có trang phục đầy đủ bị đông cứng tìm thấy trên đỉnh núi Alps, anh ta bỏ mạng nơi đây, có lẽ do bị vứt bỏ, cách đây hơn 5.000 năm. Y học hiện đại cho chúng ta biết về sức khỏe của người Tuyết còn nhiều hơn anh ta biết về chính mình, nhưng thi thể lại không trả lời câu hỏi hóc búa: anh ta đã làm gì ở độ cao như thế trên đỉnh Alps? Lời đáp cho câu hỏi này, cùng nhiều bí ẩn khác của quá khứ, sẽ đưa chúng ta vào một thế giới mơ hồ, lúc nào cũng khó giải mã qua các chứng cứ khảo cổ.
Hình vẽ một con ngựa hoang trên vách đá hang Lascaux ở Pháp. Ý nghĩa của các bức họa như thế gây nhiều tranh luận và có nhiều giả thuyết khác nhau.
