Jason & những anh hùng trên thuyền Argo
Thời điểm: thế kỷ 8 tr. CN/huyền thoại
Địa điểm: khu vực Biển Đen
Hãy chọn điểm bắt đầu của tôi từ ngài, Phoibos, tôi sẽ nhắc lại kỳ công tuyệt vời của con người cách đây rất lâu, những người thúc đẩy Argo vượt núi Pontos và các tảng đá đen huyền đến chiếm bộ lông cừu vàng.
APOLLONIUS XỨ RHODES, THẾ KỶ 3 TR. CN
Giai thoạt về Jason và những vị anh hùng Argonauts thường kể về nghi thức vượt biển bằng thuyền đi đến một nơi xa xăm và trở về của một vị anh hùng trẻ tuổi vốn là chủ đề quen thuộc ở Hy Lạp ít nhất có từ thế kỷ 5 tr. CN, khi ấy nhà thơ trữ tình Pindar cũng tạo ra một giai thoại, nhưng nổi tiếng nhất có lẽ là sự thể hiện của Apollonius xứ Rhodes trong tác phẩm Argonautika vào thế kỷ 3 tr. CN.
Di sản của Jason
Giai thoại bắt đầu khi Aeson, vua xứ Iolcus ở Thessaly, không còn thiết tha với quyền lực chuyển giao quyền hành cho người anh Pelias nhưng chỉ đến khi người thừa kế hợp pháp, con trai của Aeson tên Jason, đến tuổi trưởng thành.
Lọ hoa có hình người sơn đỏ, k. 470-460 tr. CN, vẽ hình Jason đang túm lấy Lông cừu vàng, nữ thần đang đứng nhìn. Đuôi thuyền Argo nằm bên phải, hình đầu người ở đuôi thuyền ngụ ý khả năng biết nói của thuyền.
Pelias được cảnh báo phải lưu ý đến một người đàn ông chỉ mang một chiếc giày, và theo như dự đoán, khi Jason trưởng thành, đòi lại ngai vàng, anh đến hoàng cung với chiếc giày như thế, vì chiếc kia đã rớt trong chuyến đi. Ngài Jason không chịu bước xuống, Pelias nghĩa một mẹo có lẽ do Iolcus bày. Ông kể cho Jason nghe rằng trước khi lên ngai ông đã tìm lại được bộ lông cừu vàng trong truyền thuyết, nằm ở đảo Colchis xa xăm, xem đó là tài sản hợp pháp thuộc gia đình Jason. Lấy làm ngạc nhiên nhưng Jason cũng đồng ý lên đường tìm kiếm bộ lông cừu này. Ông đóng một chiếc thuyền có thể chịu đựng sóng gió, chiếc Argo, cùng một thủy thủ đoàn gồm nhiều anh hùng và á thánh, trong đó có cả Theseus, Hercules và Orpheus, để giúp anh hoàn thành nhiệm vụ.
Sau cuộc hành trình gian khó vượt qua các vùng biển chưa một ai đến, Jason cùng những vị anh hùng trên thuyền Argo đến đảo Colchis, nơi đây vua Aeëtes đồng ý yêu cầu của Jason về hạm đội, nhưng chỉ sau khi Jason trải qua một đoạt thử thách. Jason thành công, lấy lại được hạm đội, và sau một chuyến đi cũng gian nan không kém, anh trở về với phần thưởng vàng dành cho vương quốc quê hương.
Đánh giá giai thoại chuyến đi của Jason
Không ai thừa nhận các yếu tố hoang đường trong truyện là chính xác, đầy dẫy hình ảnh về con cừu có bộ lông vàng, thần thánh và á thánh. Thế nhưng nhiều tác gia cho rằng câu truyện kết hợp thông tin địa lý được giới thủy thủ Hy Lạp cổ đại tham gia các đoàn thám hiểm đầu tiên thu thập trong khi khám phá về hướng đông vào trong Địa Trung Hải và Biển Đen.
Có nhiều nỗ lực khác nhằm chứng minh cơ sở lịch sử cho truyền thuyết các chuyến đi đến đảo xa - như câu truyện Fu-sang của Trung Quốc, hay chuyến đi của Thánh Brendan đến Vùng đất hứa của các vị thánh - tranh luận về tính chất có thực trong chuyến đi của Jason không dựa trên chứng cứ cụ thể. Chứng cứ như thế có thể bao gồm số tàn tích khảo cổ còn lại của những người tham gia cuộc thám hiểm (trong tác phẩm Argonautika, Jason cùng đồng đội xây dựng nhiều điện thờ dọc trên đường đi mà giới khảo cổ có thể tìm thấy), hay những đồ vật do du khách để lại khi họ trao đổi với người dân bản xứ ở các vùng họ đi qua, hay sự hiện diện của đồ vật từ nước ngoài có xuất xứ từ những nơi xa xôi mà du khách đã đi đến cũng được tìm thấy qua các khai quật khảo cổ ở lãnh thổ quê hương của họ.
Sự khẳng định cơ sở lịch sử về câu chuyện Jason và những anh hùng trên thuyền Argo chủ yếu dựa trên địa lý. Nói đơn giản, bạn đọc truyện Jason tìm kiếm các mô tả ở mức chi tiết đủ để nhận dạng địa điểm đề cập đến là những địa danh có thực.
Chuyến đi của Jason đến Biển Đen?
Sử dụng cách tiếp cận này, hầu hết học giả nghiên cứu thần thoại Hy Lạp đều cho rằng vương quốc Colchis nằm đúng vị trí như Apollonius mô tả, ở rìa phía đông của biển Euxine, tên Hy Lạp gọi Biển Đen, thuộc Cộng hòa Georgia ngày nay. Chứng cứ lịch sử và khảo cổ cho thấy người Hy Lạp thám hiểm và thuộc địa hóa vùng bờ biển Biển Đen trong thời cổ đại: khu kiều dân Hy Lạp ở vùng này có niên đại từ thế kỷ 7 tr. CN và cuộc thám hiểm ban đầu có thể diễn ra vào đầu thế kỷ 8 tr. CN. Theo quan điểm của người Hy Lạp cổ đại, vị trí Colchis được Apollonius mô tả thật chính xác khi ông xem địa điểm này nằm ở “giới hạn xa nhất của trời và đất”.
Chiếc thuyền mô phỏng của Tim Severin, trong chuyến đi của ông theo tuyến trình trước kia của Jason và những anh hùng trên thuyền Argo.
Mặt dây chuyền bằng vàng có đầu nữ thần Athena. lấy từ Kul Oba. k. 400-350 tr. CN, một minh họa đồ kim hoàn Hy Lạp ở Biển Đen. Kiến thức của người Hy Lạp và việc khai thác các mỏ vàng trong vùng góp phần trong câu chuyện Lông cừu vàng.
Thuyền Argo vượt qua Symplegades - Tảng đá va - của B. Picart, 1730-31.
Theo Apollonius, chuyến đi của Jason đưa anh ta từ thành phố cảng Hy Lạp cổ đại Iolcus đến lối vào eo biển Dardanelles và băng qua lối đi nguy hiểm giữa “Tảng đá va” (Symple-gades) bảo vệ lối vào Biển Đen ở eo biển Bosporus. Từ đây, họ tiếp tục đi về phía đông dọc theo bờ biển phía bắc Thổ Nhĩ Kỳ, sau cùng đến Colchis.
Qua nhiều phiên bản khác nhau của câu truyện Jason, trong Argonautika của Apollonius chuyến trở về vất vả của thuyền Argo không phải theo lối cũ, mà phải đi về hướng bắc nhiều hơn, đến một con sông lớn mà Apollonius gọi là Istrus, chắc chắn là sông Danube, một sông nổi tiếng với người Hy Lạp cổ đại. Theo cách giải thích này, Jason và những anh hùng trên thuyền Argo đến tận sông Danube, nhưng Apollonius nhầm lẫn khi cho rằng sông này đổ ra biển Adriatic. Kế đến, thuyền Argo phải đi vào con sông mà Apollonius gọi là Rhodanus, có vẻ giống như sông Rhône ở Pháp. Jason đi theo sông Rhodanus về phía nam mà Apollonius hiểu sông này chảy ra Địa Trung Hải. Sau đó thuyền Argo đi về phía nam dọc theo bờ biển phía tây nước Ý, giữa Tảng đá quanh co đánh dấu eo biển giữa Thrinakia (Sicily) và Ý, đánh dấu đất liền ở bờ biển Bắc Phi trước khi chuyển sang hướng bắc, băng qua rìa phía đông của đảo Crete, và cuối cùng trở về Iolcus.
Chuyến đi của Jason đến Bắc Âu?
Trong một kịch bản khác của chuyến về, Istrus không được đồng nhất với sông Danube, mà là sông Don ở Nga, đưa thuyền Argo vào sông Volga rồi cuối cùng vào biển Barents, rồi rẽ sang hướng tây, men theo bờ biển Châu Âu, cuối cùng sang hướng đông băng qua eo Gibraltar vào Địa Trung Hải và trở về Iolcus. Việc di chuyển thuyền Argo đi hàng dặm đường trên vùng đất khô hạn khiến cho tuyến đường này có vẻ khó khăn đến mức không thể vượt qua, nhưng chúng ta đang nói chuyện anh hùng và á thánh. Ngay cả trong tuyến đường xem ra hợp lý hơn của Apollonius, ông cho rằng các vị anh hùng trên thuyền khiêng Argo băng qua hàng dặm sa mạc Libya trước khi tìm thấy Địa Trung Hải và chèo thuyền về nhà.
Chuyến đi của Jason đến Châu Mỹ?
Thậm chí tuyến đường phía bắc đầy tham vọng này trở nên mờ nhạt khi so sánh với chuyến đi không tưởng do Henriette Mertz đề cập trong sách của bà, The Wine Dark Sea (1964). Theo Mertz, Colchis không phải là một vương quốc trên Biển Đen mà đúng ra nằm ở phía nam hồ Titicaca ở Bolivia, Nam Mỹ. Mô tả của Apollonius về Tảng đá va tượng trưng cho một hiện tượng thủy triều tự nhiên, theo Mertz không thể áp dụng vào bất cứ nơi nào thuộc Biển Đen, mà đúng ra rất phù hợp để gọi eo biển giữa Cuba và Haiti. Mertz còn quả quyết sau cùng thuyền Argo đi về phía bắc, giống với bờ biển Bắc Phi, trước khi trở về quê nhà ở Hy Lạp.
Các tuyến đường giả định của Jason và những anh hùng trên thuyền Argo, theo thứ tự đáng tin cây giảm dần. 1. Theo Apollonius xứ Rhodes, tuyến đường đến Colchis, nằm trên rìa phía đông của Biển Đen là đường thẳng nhưng tuyến trở về hơi quanh co. 2. Trong tuyến đường có tính suy đoán này, chuyến trở về đưa thuyền Argo băng qua Bắc Âu, bán đảo Scandinavia, vòng qua Pháp và Tây Ban Nha 3. Henriette Mertz cho rằng thuyền Argo vượt Đại Tây Dương đến Nam Mỹ, căn cứ theo cách giải thích của bà về mốc bờ được mô tả trong các phiên bản giai thoại khác nhau.
Giai thoại Jason: chứng cứ
Chắc chắn không có chứng cứ khảo cổ nào thuộc loại hình này được đề cập trước đó nhằm củng cố cho bất cứ cuộc điều tra nào như thế, không có di chỉ khảo cổ nào ở Brazil, hay ở Bắc Âu, có các đồ tạo tác của người Hy Lạp cổ đại, cũng như không có bất cứ đồ vật nào phát hiện ở Bắc Âu hay Tân thế giới nằm trong bối cảnh khảo cổ thuộc Hy Lạp.
Như tất cả tác phẩm được thêu dệt trên khung cửi của nhà văn hư cấu, chắc chắn ở đây có manh mối sự thật, nhưng câu truyện của Jason không có dự định là một câu truyện lịch sử. Đây chỉ là câu truyện kể về việc tìm kiếm của một vị anh hùng và thử thách khi một chàng trai trẻ đến tuổi trưởng thành, đây không phải là hồi ký. Chứng cứ khảo cổ về chuyện kiều dân Hy Lạp sinh sống ở ven bờ Biển Đen lại củng cố thêm giả thuyết trong đó câu truyện Jason dựa trên sự hiểu biết địa lý cao nhất của người Hy Lạp.
