500 TRƯỚC CN - 1 SAU CN:
SỰ LỚN MẠNH CỦA CÁC ĐẾ QUỐC
v 500 TRƯỚC CN - 1 SAU CN - THẾ GIỚI
Nhiều nhà tư tưởng lớn vẫn tại thế ở đầu giai đoạn này. Phật ở Ấn Độ, Khổng Tử ở Trung Quốc, và Pythagoras, Socrates, Plato và Aristotle ở Hy Lạp. Tất cả họ đều có ảnh hưởng sâu rộng đến suy nghĩ và niềm tin tôn giáo của thế giới. Ở Hy Lạp các triết gia đóng góp cho một hệ thống cai trị - chế độ dân chủ dựa trên thống quy tắc của dân bày tỏ qua những đại diện do họ chọn - chế độ mà sau khi thành lập 2.500 năm đã trở thành thể chế tổ chức chính trị thông dụng nhất trong thế giới ngày nay.
Những đại đế quốc. Trong khi Hy Lạp tổ chức thành những thành phố quốc gia nhỏ thì nhiều nơi trên thế giới bao gồm những đế quốc rộng lớn và đầy quyền lực. Đế quốc Ba Tư đạt tới đỉnh cao vào những năm 480 trước CN, nhưng cuối cùng nó cũng bị Alexander Đại Đế chinh phục, người mà trong vòng 13 năm đã tạo dựng được một đế quốc trải dài từ Hy Lạp ở phía Tây đến Ấn Độ ở phía Đông. Trong thời gian này Trung Quốc lần đầu tiên thống nhất, và La Mã nổi lên như một đất nước quyền lực ở châu Âu. Vào cuối giai đoạn này hơn nửa dân số thế giới - 150 triệu trong tổng số ước tính khoảng 250 triệu người sống trong 3 đế quốc, La Mã ở châu Âu Parthian ở Tây Á, và nhà Hán ở Trung Quốc. Những đế quốc nhỏ hơn như Mayas ở Trung Mỹ, và Moche ở Pêru cũng trỗi dậy vào giai đoạn này.
v TRƯỚC CN - 1 SAU CN - CHÂU PHI
Carthage là một sức mạnh quân sự và thương mại, nhưng bao thế kỷ quyền lực đã đi vào cáo chung khi quân đội Carthage dưới sự lãnh đạo của Hannibal thất bại không chiếm được thành La mã. ở Sudan nền văn minh Meroitic mở rộng đường dây thương mại. Đồng thời Ai Cập rơi vào quyền lực của Alexander Đại đế, và triều đại Ptolemaic nắm ưu thế cho tới khi Ai Cập bị La Mã đánh bại và sát nhập thành một hạt của nó. Thời đại sắt lan rộng khắp châu Phi.
v KHOẢNG 300 TRƯỚC CN - VƯƠNG TRIỀU KUSHITE MỞ RỘNG
Trước 300 trước CN nền thương mại Kushite ở Sudan chủ yếu dựa vào Ai Cập. Khoảng 300 trước CN người Kushite chuyển nơi cai trị về thành phố phía Nam của Meroe và bắt đầu khai thông những đường thương mại mới. Sự phát triển dần dần vương quốc của mình đã giúp cho người Kushite phát triển một nền văn hoá lớn mạnh khác biệt với người Ai Cập. Trải qua nhiều thời gian chữ viết của người Ai Cập trở thành một chữ viết phức tạp cho tới giờ vẫn chưa dịch được. Meroe trở thành một thành phố quan trọng với đền thờ, cung điện và nhà cửa. Nền văn hoá này được biết dưới tên Meroitic. Các nhà cai trị Meroitic được coi như những bán thần linh, khi họ chết được chôn trong những ngôi mộ kiểu kim tự tháp giống như kiểu được dùng ở Ai Cập.
v 285 TRƯỚC CN - PTOLEMY II CÙNG VỚI CHA CAI TRỊ NƯỚC AI CẬP
Sau khi Alexander Đại Đế chết vào năm 323 trước CN, nền cai trị Ai Cập được chuyển giao cho một trong các vị tướng của ông ta, Ptolemy người Macedonian. Năm 305 trước CN Ptolemy trở thành vua nước Ai Cập và chuyển thủ đô về Alexandita trên bờ Địa Trung Hải, nơi đây trở thành một trung tâm lớn của thương mại và học vấn. Từ 285 trước CN ông cùng con là Plotemy II cai trị. Sau khi cha chết, 282 trước CN người con tiếp tục củng cố nền thương mại của đất nước. Ptotemy III cũng tiếp tục củng cố quyền hành của triều đại nhưng những người kế nghiệp ông tỏ ra yếu kém. Triều đại Ptolemy chấm dứt khi một hạm đội phối hợp giữa người Ai cập và La Mã do Mark Antony chỉ huy bị Octavian, người thừa kế của Caesar, đánh thua ở trận Actium năm 34 trước CN.
Cleopatra - Cleopatra là hoàng hậu Ai Cập thuộc huyết tộc cuối cùng của triều đại Ptolemy. Bà nổi tiếng về sắc đẹp và trí thông minh. Cả Julius Caesar và Mark Antony đều tán tỉnh bà ta. Năm 30 trước CN Cleopatra tự tử, được kể như do rắn cắn, sau trận thất bại của Antony ở Actium.
v 202 TRƯỚC CN - HANNIBAL CHIẾN BẠI TẠI TRẬN CHIẾN ZAMA.
Sau khi thất bại không thắng nổi Hy Lạp ở Địa Trung Hải vào thế kỷ thứ V trước CN, người Carthage qua sang mở rộng về mạn Tây dọc theo bờ biển Bắc Phi. Rồi vào thế kỷ thứ III trước CN người Carthage đụng phải quyền lực của người La Mã, và 3 cuộc chiến tranh lớn nổ ra (264-241 trước CN, 218-201 trước CN, và 149- 146 trước CN ).
Trong cuộc chiến tranh lần đầu tiên người Carthage mất ưu thế ở trên biển. Rồi vào những năm 230, Hamilear Baroa, một vị tướng kiệt xuất, đưa Carthage xa hơn vào châu Âu. Con rể ông, Hasdrubal, thành lập thành phố Tân Carthage (Carthage hiện đại) ở Tây Ban Nha vào khoảng 266 trước CN. Hasdrubal bị giết vào 221 trước CN và con của Hamilear, Hannibal (khoảng 247- 183 trước CN) trở thành vị tư lệnh ở Tây Ban Nha. Năm 218 trước CN chiến tranh Carthage lần thứ II xảy ra. Hannibal đưa quân đội lên bờ biển phía Đông Tây Ban Nha tiến về phía Gau le (nước Pháp bây giờ), vượt dãy núi Alpes, cố gắng tiến tới thành La Mã. Trong 15 năm kế tiếp, mặc dầu thắng nhiều trận, nhưng ông ta không thắng được La Mã. Ông ta trở về châu Phi và năm 202 trước CN tại Zama khoảng 100 dặm Nam Tây Nam Carthage, một toàn quân La Mã do Cornelius Scipio chỉ huy đã đánh đuổi được ông ta. Những điều khoản nặng nề sau đó được áp đặt lên người Carthage.
Một vị tướng vĩ đại. Hannibal là một nhà lãnh đạo tuyệt vời. Ông ta đưa 30.000 quân và khoảng 40 con voi qua rặng núi Alpes để vào Italy, bị mất nhiều người và hầu hết những con voi trên đường đi. Nhưng ông thắng quân đội La Mã hết trận này tới trận khác. Chiến thắng lẫy lừng nhất của ông ta ở Cannae vào 216 trước CN: 60.000 quân La Mã bị giết hoặc làm tù binh: Điều này làm cho La Mã khốn đốn, nhưng quân đội của ông ta không tấn công thành phố. Hannibal còn phá phần lớn Italy 13 năm sau đó nhưng không giao tranh một trận ác liệt nào, bởi vì người Carthage không hậu thuẫn ông. 19 năm sau đó, trong lần thua ở Zama ông tự tử chứ không đầu hàng người La Mã.
v 500 TRƯỚC CN - 1 SAU CN - CHÂU Á
Đây là thời gian có những thay đổi lớn ở lục địa. Vương triều Ba Tư trở thành đế quốc có quyền lực nhất vùng Tây Á triều đại Mauryan nắm quyền kiểm soát ở mạn Trung và Tây Ấn Độ, và vua Tần Thủy Hoàng có công thống nhất đất nước Trung Hoa và tự phong mình làm Đệ Nhất Hoàng Đế . Nhiều phát minh quan trọng được thực hiện ở Trung Quốc dưới thời gian cai trị của nhà Hán, triều đại nối tiếp nhà Tần. Vào những năm 330 và 320 trước CN, nhà cầm quân Alexander Đại Đế chinh phục Ba Tư.
Đế quốc bao la được thống nhất lại. Đế quốc Ba Tư, một đế quốc vĩ đại nhất mà lịch sử biết đến, trải dài từ Bắc Phi xuyên qua Nam Á tới Ấn Độ. Các thủ lãnh cải thiện đường bộ để liên kết các miền đất xa xôi và đưa vào những chuẩn mực về trọng lượng và tiền tệ. Đa số có bản chất khoan dung, cho phép các thần dân được tự do tín ngưỡng.
v ĐẾ QUỐC BA TƯ
550 - 330 trước CN
550: Cyrus trở thành vị vua thực thụ đầu tiên của Ba Tư.
539: Cyrus chiếm được Babylon
529: Cyrus tạ thế.
529: Con trai của Cyrus, Cambyses xâm chiếm Ai Cập.
521- 486: Triều đại của Darius I
499-497: Chiến tranh Ba Tư giữa người Hy Lạp và Ba Tư.
Khoảng 479: Ba Tư bỏ kế hoạch chinh phục Hy Lạp sau khi bị Hy Lạp đánh bại ở Marathon (490) và Salamis (480).
358 - 336: Sau sự suy sụp quyền lực. Ba Tư sang trở lại dưới 2 vị vua Artaxerxe III và Arses.
334-330: Darius III bị Alexander Đại đế đánh bại 3 trận. Alexander biến Ba Tư thành một phần của đế quốc mình.
v KHOẢNG 300 TRƯỚC CN - NỀN VĂN HOÁ YAYOI PHÁT TRIỂN Ở NHẬT
Khoảng 300 trước CN thông thương gia và người lập nghiệp từ lục địa châu Á tới hòn đảo Kyushu ở về phía Tây Nhật Bản và ảnh hưởng của họ lan về phía Đông. Nền văn hoá của họ được đặt tên theo một nhóm định cư, Yayoi, ở Tokyo. Họ theo lối trồng lúa của người Trung Quốc, cũng như nghề làm kim loại. Và họ cũng đưa vào Nhật cả nghề làm đồng và làm sắt, sản xuất các vật dụng, vũ khí và đồ đựng bằng kim loại. Người Yayoi cũng đem vào sử dựng bánh xe làm đồ gốm, và sản phẩm đồ gốm của họ bao gồm những hình ảnh sớm nhất về nhà, thú và người Nhật? Họ chôn người chết của họ trong những hũ gốm, mộ đá hay quan tài bằng gỗ. Một vài ngôi mộ lớn còn chứa những vật dụng tinh vi chứng tỏ họ thuộc thành phần quý tộc, điều hành những lực lượng lao động lớn.
v KHOẢNG 265 TRƯỚC CN ASHOKA ĐÁNH CHIẾM KALINGA
Vào khoảng 322 trước CN một cuộc nổi dậy bùng lên ở Punjab (Tây Bắc Ấn Độ và Pakistan) chống lại những thủ hiến lớn mới được Alexander Đại đế chỉ định. Cuộc nổi dậy do một người quý tộc, Chandragupta Maurya lãnh đạo. Ông có tham vọng xây dựng một nước Ấn Độ, bao gồm tất cả cùng Bắc Ấn Độ thành một nước mang tên Mauryan. Ông ta xây dựng một nền cai trị tập trung mạnh mẽ và duy trì một quân đội được trả lương đầy đủ, đánh bật được cuộc xâm lăng của Seleucus, một cựu tướng lãnh của Alexander, vào 350 trước CN. Một hiệp ước hoà bình xác lập biên giới dọc theo những ngọn núi của dãy Hinđu Kush. Con trai ông mở mang vương quốc về phía Nam, và cháu ông, Chandragupta Ashoka đánh chiếm một vương hầu nhỏ tên là Kalinga vào khoảng 265 trước CN. Ashoka bị kích động vô cùng bởi những đau khổ do cuộc chiến đem lại, ông trở thành một phật tử sùng đạo và theo đuổi một chính sách hoà bình với các nước láng giềng. Những nhà truyền đạo được phái đi để thuyết phục Mianma và Sri Lanka trở về với đạo Phật.
v 221 TRƯỚC CN - ĐẾ QUỐC ĐẦU TIÊN CỦA TRUNG QUỐC
Trong thời Chiến Quốc (485-221 trước CN), nền cai trị của Trung Quốc được chia xẻ giữa 7 vương hầu lớn và một số nước nhỏ trong đó có nhà Chu. Những vương hầu này đánh chiếm đất đai của nhau cho tới khoảng 221 trước CN, vua Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Quốc. Ông tiến hành tổ chức lại đất đai và dân chúng để phối hợp các công việc của họ, khử trừ tội phạm, thành lập một quân đội biết tùng phục và có kỷ luật cao. Ông rất cứng rắn trong việc áp dụng luật và thành lập một hệ thống chữ viết đơn vị trọng lượng, đo lường và tiền tệ thống nhất.
v 202 TRƯỚC CN - TRIỀU ĐẠI HÁN CAI TRỊ TRUNG QUỐC
Cái chết của vị Hoàng đế Tần đầu tiên vào 210 trước CN đưa tới cuộc nội chiến kéo dài cho tới khi một gia đình họ Lưu dựng lên triều đại Hán thay cho Tần. Nhiều phương pháp cai trị của Tần được tiếp tục duy trì, sự thống nhất của Trung Quốc càng ngày được củng cố trong vòng hai thế kỷ vì tránh được sự xâm lăng từ mạn Bắc. Từ 100 trước CN các thương gia thường thành công trong việc mang tơ sợi trên một lộ trình, được biết dưới cái tên Con Đường Tơ Lụa, xuyên suốt vùng Trung Á đến phía Tây châu Âu.
Đế quốc được mở rộng. Các nhà cai trị đời Hán mở mang bờ cõi của Tần Thủy Hoàng đưa vương quốc tới Triều Tiên và vài khu vực của Việt Nam. Các nhà cai trị thời kỳ tiền Hán lập Trường An làm thủ đô về mạn Tây và vì thế được biết dưới cái tên ''Tây Hán''. Đa số dân chúng sống ở miền Bắc.
v KHỐNG TỬ
Khoảng 551 - 479 trước CN. Các viên chức nhà Hán được dạy tôn trọng những lời giáo huấn của vị đại triết gia Trung Quốc: khổng Tử. Ngài tin rằng dân chúng có thể được giáo dục để sống như những thành viên của một cộng đồng có tổ chức hơn là sống riêng lẻ mưu lợi ích cho riêng mình. Không thành công trong sự nghiệp mưu tìm cho cuộc sống công cộng, ngài thiết lập một trường học để dạy các môn sinh đối xử với cha mẹ, người lớn tuổi và tha nhân bằng lòng kính trọng và thương mến.
v 171 TRƯỚC CN - MITHRIDATES I TRỞ THÀNH VUA XỨ PARTHIA
Alexander Đại đế xâm chiếm Ba Tư vào 334-330 trước CN, và sau cái chết của ông ta Seleucus một trong những tướng lãnh của ông cai trị. Khoảng 250 trước CN một lãnh tụ kiên quyết từ miền Trung Á, Arsaces thành lập một vương quốc gọi là Parthia ở mạn Đông Ba Tư. Một người họ hàng, Mithridates I lên ngôi ở Parthia vào năm 17 trước CN và trị vì được 33 năm: ông ta bắt đầu chinh phục những lãnh địa rộng lớn do hoàng đế vĩ đại người Ba Tư Darius I cai trị trước đó 300 năm. Trong một loạt những chiến dịch (khoảng 160 trước CN - 140 trước CN) Mithridates chinh phục những vùng đất giữa biển Caspian và vịnh Ba Tư, và tới bờ cõi Ấn Độ ở phía Đông ông ta xây dựng một doanh trại quân đội trên dòng sông Tigris, đối diện với thành Seleucia, và cả hai nhập lại thành một thành phố, Ctesiphon thủ đô của Parthia. Mithridates chết năm 138 trước CN nhưng vương triều Arsacid trị vì 300 năm: Parthia vẫn là một quyền lực lớn lâu về sau. Nền văn hoá Hy Lạp phổ biến khắp Ba Tư sau cuộc chinh phục của Alexander Đại đế, được thay thế bởi nền văn hoá Ba Tư phục hưng.
v 63 TRƯỚC CN - NGƯỜI LA MÃ CHINH PHỤC ĐẤT JUDAH
Năm 198 trước CN Antiochus Đại vương vua nước Seleucid nằm phía trên Syria, nắm quyền cai trị nước Judah. Ông ta cố gắng áp đặt văn hoá và tôn giáo Hy Lạp cho người Do Thái. Người Do Thái vẫn duy trì một kiểu chính quyền độc lập thông qua các thầy tế lễ; một số vi phạm luật Do Thái để gây ấn tượng tốt với người Seleucids. Năm 168 trước CN người Do Thái muốn có một quốc gia thiên về tôn giáo của riêng mình, đã vùng lên dưới sự lãnh đạo của những người Judah anh em nhà Maccabees. Họ chiếm thủ đô nước Judah là Jelusalem, đặt nền thống trị, và nắm quyền cho tới năm 63 trước CN, khi người La Mã sát nhập Judah và giữ Hycarnuss làm người cai trị bù nhìn. Năm 37 trước CN người La Mã lập Herold, một thầy tế lễ của Hycarnuss có nửa dòng máu Do Thái, làm vua nước Judah và quốc gia trở thành Judea.
Alexander đại đế. Alexander Đại đế có một sự nghiệp khác thường. Trong vòng 13 năm bất đầu từ tuổi 23, ông đã mở mang vương quốc Hy Lạp trở thành một Đế quốc trải dài tới tận Ấn Độ. Ông là con của Philip II vua xứ Macedonia. Alexander phục vụ trong những chiến dịch của cha ông và được nhiều người kính nể vì lòng can đảm và điều khiển quân đội. Ông ta khởi đầu hoàn thành mục tiêu cha ông đề ra là giải phóng những quốc gia Hy Lạp khỏi ách thống trị của người Ba Tư, và từ 334-330 trước CN ông chinh phục Syria, Thổ, Phoenicia, Ba Tư và Ai Cập (333-332 trước CN). Tại đây ông thành lập thành Alexandria ông tiếp tục tiến về phía Ấn Độ nhưng phải trở về Ba Tư để dẹp loạn. Alexander chết trên đường trở về năm 323 trước CN. Đế quốc của ông chia cắt cho các tướng lãnh hàng đầu của ông.
v 500 TRƯỚC CN - 1 SAU CN - CHÂU ÂU
Lúc này Hy Lạp, sau đó là La Mã, đang ở trong giai đoạn phồn vinh và áp đặt văn minh của họ trên nhiều nơi trên lục địa. Hy Lạp bị người láng giềng Macedonia đánh chiếm vào thế kỷ thứ 4 trước CN dưới thời vua Philip và con trai ông là Alexander. Người La Mã phá tan quyền lực Carthage và kiểm soát vùng Địa Trung Hải. Cuối cùng Julius Caesar chinh phục đất Pháp (Gaul) và La Mã trở thành quyền lực thống trị khắp châu Âu.
v 449 TRƯỚC CN - SỰ TRƯỞNG THÀNH CỦA CỘNG HOÀ LA MÃ
Ý tưởng chọn hai quan tổng trấn mỗi năm của Cộng hoà La Mã là để tránh cho những người được chọn không trở nên độc đoán. Các quan thẩm phán cũng được chọn trên cùng tiêu chuẩn để giúp đỡ các quan tổng trấn. Điều đó khuyến khích thêm nhiều người lo cho công việc của thành phố. Hệ thống này ban đầu hoạt động rất tốt nhưng về sau xung đột xảy ra giữa đám Patrician (quí tộc) nắm quyền hành ở trên chóp bu và đám Plebeians (triệu dân) muốn được có thêm tiếng nói. Vào năm 449 trước CN người tiện dân được quyền chọn các tribunes (đại biểu) có quyền tham gia làm luật. Về sau các đại biểu này có quyền sử dụng cách nói ''Veyo'' (Tôi cấm điều ấy) để ngăn cản các biện pháp của viện ''Nguyên lão'' (chính quyền) đưa ra. Một nô lệ, chủ yếu là bị bắt trong chiến trận, không có quyền gì.
v 431 TRƯỚC CN - ĐẠI CHIẾN PELOPONNESUS
Các thành phố quốc gia của Hy Lạp cổ xưa giao tranh với nhau. Sự thù địch giữa Athens và Sparta, hai thành phố quan trọng nhất, lớn dần và lên tới cực điểm vào 459 trước CN, trở thành chiến tranh Peloponnes lần thứ nhất (Peloporlnesus, bán đảo tạo nên phần Nam trước Hy Lạp trong đó có Sparta và các đồng minh). Kết quả của cuộc chiến tranh là chiến thắng của người Sparta. Mười lăm năm sau, 431 trước CN, Athens xâm chiếm Corinth, một đồng minh của Sparta, khơi nguồn cuộc chiến tranh thứ hai gọi là Đại chiến tranh Peloponnesus, kéo dài tới năm 404 trước CN, khi những người Athens, một năm trước, trong một trận chiến đơn độc, hạm đội bị phá hủy hoàn toàn, cuối cùng phải đầu hàng sau một cuộc bao vây.
Pericles. Pericles (khoảng 490-429 trước CN) là thủ lãnh AThen từ 461 - 429 trước CN. Một con người liêm khiết và thẳng thắn, ông nổi tiếng về tài cai trị. Trong trận Đại Chiến Peloponnesus, ông kêu gọi lòng tự hào và tình quê hương của người Athens, và theo đuổi cuộc chiến rất ác liệt. Ông chết năm 429 trước CN trong một dịch bệnh.
v 60 TRƯỚC CN - CHÍNH QUYỀN TAM ĐẦU CHẾ ĐẦU TIÊN THÀNH HÌNH TẠI LA MÃ
Năm 109 trước CN nước Ý bị các lực lượng dân bán khai đến từ Pháp và Đức đe doạ. Một số các đội quân La Mã bị đánh bại. Một quan cựu Tổng trấn xuất thân từ thường dân Gaius Marius được bầu chọn, đã huy động lực lượng đánh bại đạo quân người bán khai tại Aquae Sextiae (102 trước CN) và Vercellae (101 trước CN). Ông bước vào lãnh vực chính trị, nhưng không quen với sự đối kháng và bị một nhà quí tộc tên L.Cornelius Sulla đánh đuổi ra khỏi thành La Mã. Sulla củng cố quyền hành của Viện Nguyên Lão và ra đi chiến đấu ở Tiểu Á. Thắng một vài trận, năm 82 trước CN ông trở về La Mã và trở thành nhà độc tài, giữ một chức vụ có toàn quyền, nhưng ông rút lui vào năm 79 trước CN. Sau đó là sự hỗn loạn do các nhà chính trị tranh giành quyền binh gây ra. Cuối cùng vào năm 60 trước CN, 3 người hiệp lực lại ổn định trật tự. Đó là Marcus Crassus, một quan chức tài chính với nhiều tham vọng chính trị, Gnaeus Pompeiw và một thanh niên, Julius Caesar, người sẽ trở thành một trong những con người vĩ đại của thế giới cổ xưa. Họ thành lập chính quyền Tam Đầu Chế đầu tiên (3 người cai trị) với Caesar là quan Tổng trân vào năm 59 trước CN.
v 45 TRƯỚC CN CAESAR, BẬC THẦY CỦA THẾ GIỚI LA MÃ
Với tư cách là quan Tổng trấn, Caesar đưa vào La Mã những thay đổi có tính cách xây dựng. Rồi trong một chiến dịch 8 năm, với một đầu óc của bậc quân sự tuyệt vời, ông đã chinh phục được toàn đất Gaul và biến nó trở thành một lãnh địa của người La Mã (58-50 trước CN). Năm 49 trước CN ông trở về để nhận phần thưởng cho những đạo quân trung thành của ông và vinh dự cho bản thân ông, nhưng ông nhận thấy mình bị công bố là kẻ thù của công chúng. Vì thế ông đem toàn bộ binh mã về La. Mã đánh đuổi những người đối kháng và trở thành nhà độc tài vào năm 40 trước CN. Ông trở thành bậc thầy của thế giới La Mã. Ông tiếp tục tiến hành những cải cách, như hợp thời hoá hệ thống lịch, cải biến Luật La Mã và làm cho Viện Nguyên Lão trở nên dân chủ hơn. Caesar bị ám sát vào năm 44 trước CN. Mark Antony bạn ông ta cùng với Octavian, người cháu và là con nuôi của ông ta, đã báo thù cho cái chết của Caesar và nhiều người La Mã có thế lực bị giết. Vào năm 31 trước CN Octavian trở thành chủ nhân của thế giới La Mã và năm 27 trước CN ông lấy tên Augustus có nghĩa là “được kính trọng”.
v 500 TRƯỚC CN - 1 SAU CN - CHÂU MỸ
Phương pháp trồng trọt mới xuất hiện ở Bắc Mỹ. Lối trồng trọt thay vì thu lượm này làm cho dân Adena ở dọc theo thung lũng sông Ohio hưng thịnh. Ở Peru miền Nam Châu Mỹ, việc phát triển nền văn hoá Paracas mang tính nghệ thuật đánh dấu một bước chuyển tiếp từ nền văn hoá Chavin sang nền văn hoá Naza sau này.
