Chữ viết Zapotec & Isthmian
Thời điểm: 500 tr. CN – thế kỷ 2 sau CN
Địa điểm: Mexico
Bia đá La Mojarra là... minh họa lâu đời nhất của một văn bản được viết kéo dài, và có lẽ là chữ khắc quan trọng nhất chưa từng phát hiện trước nay ở Trung Mỹ.
MARTHA J. MACRI, 1993
Trong số một vài chữ viết thời kỳ tiền Maya ở Trung Mỹ, chữ viết Zapotec (của nhà nước Oaxaca ở Mexico) và chữ viết Isthmian (đặt theo tên Isthmus xứ Tehuantepec), cả hai đều chưa giải mã, là có ý nghĩa nhất. Chữ viết Zapotec là hệ thống chữ viết được biết đến lâu đời nhất ở Châu Mỹ, có niên đại từ khoảng 500 tr. CN, trong khi chữ Isthmian có phần muộn hơn vào thế kỷ 2 sau CN. Về mặt địa lý, chữ viết Zapotec là người láng giềng gần của chữ viết Isthmian, bản thân chữ viết này tiếp giáp với khu vực chữ viết Maya (được ghi lại lần đầu tiên vào thế kỷ 3 sau CN). Vì thế hoàn toàn có khả năng cho rằng chữ viết Zapotec ảnh hưởng đến chữ viết Isthmian, đến phiên chữ viết Isthmian lại ảnh hưởng đến chữ viết Maya. Đa số các chữ khắc Zapotec - vốn có ý nghĩa quan trọng nhất - phát hiện tử kinh thành Zapotec xây dựng trên đỉnh đồi rất đồ sộ Monte Albán bên ngoài thành phố Oaxaca ngày nay. Nét chạm hầu như không giống với chữ viết Mixtec, Aztec hay Maya, ngoại trừ việc chúng sử dụng các chữ số thanh-và-chấm và một hệ thống niên lịch rất giống nhau (nét chạm Isth-mian cũng thế), có lẽ do người Zapotec nghĩ ra.
May mắn cho những người giải mã, một thầy tu người Tây Ban Nha đã xuất bản quyển từ điển Tây Ban Nha-Zapotec năm 1578, trong đó có cá tên gọi 20 ngày trong ngôn ngữ Zapotec sử dụng trong thời ấy, mặc dù mỗi tên không khớp với nét chạm Zapotec vì hệ thống chữ viết đã bị biến mất trong nhiều thế kỷ. Giới học giả hiện đại có thể làm điều này bằng cách đoán nghĩa của nhiều nét chạm từ những gì chúng có vẻ như mô tả, sau đó đối chiếu nghĩa này cho khớp với nghĩa tiếng Tây Ban Nha về tên gọi các ngày.
Tên/nét khắc ngày Zapotec.
Việc giải mã các nét chạm không phải là niên lịch đòi hỏi phải tinh tế hơn, phụ thuộc vào sự nhận dạng ngôn ngữ của nét vẽ. Điều này có thể liên hệ với ngôn ngữ Zapotec hiện đại, nhưng mối liên hệ có khả năng làm vấn đề thêm rối. Không những vấn đề thay đổi ngôn ngữ diển ra cách đây khoảng 2.000 năm phải nghiên cứu, chính bản thân ngôn ngữ Zapotec cũng đa dạng hóa cao, với ba nhánh chính và một số phương ngữ khó hiểu. Ngoài ra, chúng ta biết tên chỉ mới một vài địa điểm thời cổ đại - hy vọng tìm thấy trong chữ khắc - ở Zapotec, bởi lẽ nhiều địa điểm ở Oaxaca từ lâu đã biết đến qua tên gọi bằng tiếng Nahuatl, ngôn ngữ của người Az-tec, đã xâm nhập vào khu vực này rất lâu trước khi người Tây Ban Nha xâm chiếm.
Dù sao, giới học giả cũng thiết lập được ít nhất 100 ký hiệu Zapotec cơ bản trong hệ thống chữ viết, một con số quá cao đối với chữ viết mang tính chất âm tiết thuần túy và quá thấp đối với một hệ thống chữ viết theo dấu tốc ký-âm tiết Maya. Cho đến khi tìm thấy nhiều chữ khắc hơn, thì tính chất thực của hệ thống Zapotec vẫn chưa hiểu rõ. Thực tế cũng tương tự trong chữ viết Isthmia nhưng kỳ lạ thay, dựa vào ít nhiều chứng cứ đã biết, chúng ta hiểu rằng chữ viết này tốt hơn chữ viết Zapotec. Điều này là do, thứ nhất, hầu hết chữ viết Isthmian đều tập trung trong chữ khắc có ghi niên đại, kéo dài, đi cùng với hình ảnh của một người cầm quyền, và thứ hai, ảnh hưởng ngôn ngữ học có phần rõ ràng trong Isthmus xứ Tehuantepec hơn là trong nhà nước Oaxaca.
Câu truyện người Isthmia có từ 1902, khi một bức tượng nhỏ kỳ lạ bằng ngọc bích được đào lên trong một cánh đồng ở vùng núi Tuxtla gần Tuxtla San Andrés, miền nam Veracruz. Tượng mô tả một người đàn ông trang phục bằng vải bông dày, khắc khoảng 70 chữ kỳ lạ. Hiện nằm trong kho lưu trú của Viện Smithson ở Washing-ton DC, có vẻ là tượng thờ qua nhiều thập kỷ - giống như đĩa Phaistos tìm thấy một vài năm sau đó - vì không có phát hiện được một ví dụ khác về chữ viết. Sau đó, trong năm 1986, các ngư dân chân đất ở La Mojarra, một làng chài và chăn nuôi gia súc nhỏ ven sông gần Bờ biển vịnh cách Tuxtla không xa tanh cờ phát hiện một tảng đá có chạm khắc khoảng 4 tấn nằm dưới nước. Bia đá La Mojarra có khoảng 400-500 chữ văn bản (trong đó có ghi các niên đại 143 và 156 sau CN), được viết rất rõ ràng bằng cùng thứ chữ khắc trong tượng nhỏ Tuxtla.
Tượng nhỏ - Tuxtla có các ký hiệu Isthmia.
Có sự nhất trí chúng cho rằng rất có khả năng chức ứng viên dành cho ngôn ngữ Isthmia là hình thức ban đầu của tiếng Zoquea, một nhánh trong họ ngôn ngữ Mixe-Zoquea hiện nay được sử dụng ở eo đất và vùng phụ cận. Thật ra, một số học giả cho rằng người Olmec, những người đã tạo dựng nền văn minh lâu đời nhất ở Trung Mỹ (mặc dù họ không có chữ viết) đã phát triển mạnh trong cùng khu vực như La Mojarra, là những người nói tiếng Mixe-Zoquea. Vì thế họ gọi tiếng Isthmian là chữ viết “epi-Olmec”, nhưng đang tranh cãi.
Tuy nhiên, giả thuyết Mixe-Zoquea chỉ mang tính suy đoán (không như giả thuyết Dravidia đối với chữ viết sông Ấn). Khi vận dụng vào chữ khắc Isthmia bằng cố gắng làm cho hợp các mẫu và hình ảnh cụ thể trong ký hiệu với các từ, ngữ pháp và cú pháp đã biết trong ngôn ngữ Zoquea tái tạo, sẽ tạo ra được ''cách giải mã''. Khó khăn là, không có cách nào để biết được nếu giải pháp đã đề xuất là đúng bởi lẽ không có chữ viết Isthmia khác dựa vào để kiểm định ''việc giải mã''. Vì thế, bất kể những khẳng định không đúng, chữ Isthmian vẫn chưa được giải mã.
Bức họa bia đá La Mojarra. Văn khắc gồm 400 đến 500 chữ trong văn bản. kể cả ngày tháng.
