Nét vẽ A & Đĩa Phaistos
Thời điểm: 1750 – 1450 tr.CN
Địa điểm: đảo Crete
Sự giải mã giả định về đã Phaistos có rất nhiều, với tỷ lệ xếp theo thứ tự có khả năng xảy ra và hình dung được: tiếng xứ Basque, tiếng Hoa, Dravidia, Hy Lạp, Hittite, Luwia, “Pelasgia”, Semite, Slavic, Sumeria, chỉ mới kể một vài... Dù sao đi nữa, nếu một trong những cách giải mã đúng, thì tất cả các cách còn lại đều sai.
YVES DUHOUX, 2000
Lúc huân tước Arthur Evans bắt đầu khai quật cái mà ông gọi là “Chữ viết nét vẽ B” cách đây một thế kỷ ở “Cung điện Minos” ở Knossos, Crete, thì ông phát hiện một loại chữ viết thứ hai chủ yếu cũng viết trên phiến đất sét mà ông đặt tên là “Chữ viết Nét vẽ A”. Ông cũng tìm thấy loại chữ thứ ba, ở Knossos và nơi khác trên đảo Crete, chủ yếu là các hòn đá đóng dấu mà ông gọi là “chữ tượng hình”. Theo ghi chép khảo cổ, “chữ tượng hình” là loại lâu đời nhất trong số ba loại trên, chủ yếu có niên đại từ 2100-1700 tr. CN, Nét vẽ A có niên đại 1750-1450 tr. CN, trong khi Nét vẽ B có niên đại muộn hơn Nét vẽ A. Vì thế Evans đi đến kết luận rằng tất cả ba loại chữ viết viết cùng một thứ ngôn ngữ “Minos” và Nét vẽ B phát triển từ Nét vẽ A, có lẽ phát triển từ chữ viết “tượng hình” - trên cơ sở cho rằng các chữ viết Ai Cập sau này như chữ Ai Cập thông dụng (xưa) bắt nguồn từ chữ tượng hình Ai Cập và tất cả đều viết một ngôn ngữ Ai Cập. Gần đây (không phải do Evans phát hiện), có đĩa Phaistos độc đáo, mà ông không thể liên hệ với bất cứ loại nào trong số ba loại chữ viết vừa tìm thấy.
Huân tước Arthur Evans ở Knossos trong tranh vẽ năm 1907. Evans cẩm phiến có Nét vẽ B, một trong ba loại chữ viết ông tìm thấy ở Crete.
Hiện nay, giả thuyết đơn giản của Evans đã bị bãi bỏ, ngoài sự biệt lập của đĩa Phaistos ra. Nét vẽ B do Michael Ventris giải mã như tiếng Hy Lạp năm 1952. Nét vẽ A được giải mã một phần nhưng có vẻ viết bằng một thứ ngôn ngữ chưa rõ, có lẽ không phải là ngôn ngữ trên đảo Crete, đến nỗi chúng ta không thể hiểu, trong khi ý nghĩa của “chữ tượng hình” hầu như hoàn toàn bí ẩn. Ngoài ra, tất cả ba loại chữ viết đều phát hiện bên ngoài đảo Crete, với niên đại trải rộng hiện nay xem là chồng chéo, chúng ta mặc nhiên thừa nhận có một dòng dõi trực hệ giản đơn trong phạm vi đảo Crete: Nét vẽ A và nét vẽ B có thể là các chữ viết bà con cô cậu chứ không phải là cùng mẹ khác cha.
Nét vẽ A
Số lượng phát hiện Nét vẽ A nhiều hơn ở di chỉ cung điện Minos nằm phía nam đảo ở Haghia Triada. Nhưng phần lớn phát hiện từ đó, kể cả các đảo Hy Lạp trên biển Aegea, ở một nơi trong phần đất liền của Hy Lạp, trên đất liền Thổ Nhĩ Kỳ (thuộc Miletus cổ đại), và thậm chí ở hai di chỉ thuộc Palestine xa xăm. Dù sao, Nét vẽ A vẫn còn kém xa Nét vẽ B: chỉ có khoảng 1500 văn bản, phần nhiều trong số này đều rất nhỏ hoặc bị hỏng, gồm khoảng 7500 chữ. (So với hàng vạn chữ của Nét vẽ B, và chưa đến 2000 chữ “tượng hình”).
Điểm phát hiện chính của Nét vẽ A: lâu đài Minos ở Haghia Triada, nam đảo Crete. Phiến đất sét có chữ khác Nét vẽ A (trang 253) được tìm thấy ở đây.
Hai manh mối chính có hiệu quả trong việc giải mã Nét vẽ A: hệ thống chữ số, và nét tương đồng của nhiều ký hiệu thuộc Nét vẽ A với nhiều ký hiệu của nét vẽ B. Không mấy khó khăn trong việc nhận dạng ký hiệu nào là chữ số: chữ số đứng riêng với các ký hiệu khác giống như trong Nét vẽ B. Chữ số trong Nét vẽ A rõ ràng giống hệt như chữ số trong Nét vẽ B, ngoại trừ các ký hiệu phân số cộng với một ký hiệu thay thế cho 10 - một dấu chấm thật đậm:
Vì thế chúng ta có thể đếm số trong một phiến và thấy cộng lại thành tổng đúng, căn cứ vào phiến dưới đây:
Từ trên xuống, chúng ta chọn ra một dãy các con số: 5½, 56, 27½, 17½ [không rõ], 19, 5 và ở dưới cùng, 130½ - là tổng đúng của sáu con số đứng trước. Hai ký hiệu ở bên trái của tổng có lẽ biểu thị “tổng số” như trong Nét vẽ B. Chúng ta có thể nhận dạng đấu tốc ký (ký hiệu “từ”), có nghĩa là “rượu” trong nét vẽ B. (Có thể vẽ một dây nho mọc trên giàn mắt cáo). Bằng phép loại suy chung với các phiến Nét vẽ B, phiến có Nét vẽ A chắc chắn liên quan đến số nhiều rượu vang phân phối cho các cá nhân có tên khác nhau ở một nơi nhất định, được xem là đặt tên ở dòng thứ nhất của phiến.
So sánh các ký hiệu Nét vẽ A với danh sách ký hiệu của Nét vẽ B chúng ta rút ra kết luận quan trọng: đại đa số các ký hiệu của Nét vẽ A trông giống như ký hiệu của Nét vẽ B. Vì thế hai ký hiệu của Nét vẽ A 
gần giống với các ký hiệu của Nét vẽ B, 
tượng trưng cho a còn 
tượng trưng cho ru, còn ba ký hiệu 
tượng trưng cho các ký hiệu Nét vẽ B tượng trưng cho 
di, 
và 
u. Bằng cách này, xem các giá trị của Nét vẽ A chưa biết có nghĩa của các giá trị Nét vẽ B đã biết thuần túy trên cơ sở nét giống nhau về hình dạng của các ký hiệu A và B - chúng ta có thể ''dịch'' các phiến Nét vẽ A theo ngữ âm.
Nhưng thậm chí giả định cách so sánh này có giá trị, và các ký hiệu của Nét vẽ A ban đầu có cùng giá trị ngữ âm với các tương đương của Nét vẽ B, thì những từ của Nét vẽ A có nghĩa gì? Vì thế chúng ta cần biết Nét vẽ A thuộc ngôn ngữ ''Minos''. Có hơn hàng tá các ngôn ngữ ứng viên được các nhà giải mã tương lai đưa ra, dĩ nhiên chính khái niệm ''tiếng Minos'' có quan hệ với ngôn ngữ ấy đã loại trừ khả năng có thể xảy ra, giống như ngôn ngữ chưa giải mã Estruca, có thể đây là một ngôn ngữ biệt lập. Sự so sánh được theo đuổi nghiêm túc với ba ngôn ngữ hay các nhóm ngôn ngữ này: tiếng Semite, tiếng Hy Lạp (ngôn ngữ của Nét vẽ B) và tiếng Anatolia (Ấn-Âu). Tất cả có thể đi đến một chừng mực cho rằng các ngôn ngữ này, hoặc các phương ngữ cổ xưa của chúng, được sử dụng ở phía đông Địa Trung Hải trong thiên niên kỷ 2 tr. CN. Vấn đề là không đủ văn bản của Nét vẽ A để rút ra một quy luật dứt khoát. Giả thuyết hiện được ưa thích là tiếng Anatolia có vẻ hợp lý trên cơ sở lịch sử và khảo cổ Herodotus, trong thế kỷ 5 tr. CN, ghi chú rằng “Người Lycia [tây bắc Anatolia] khi xưa có nguồn gốc ở đảo Crete là đúng thật”. Nét vẽ A gần đây phát hiện Ở Anatolia, ngay di chỉ Miletus khi xưa.
Vì thế việc giải mã Nét vẽ A chỉ là sự giải mã từng phần. Có thể đọc chữ số thật tự tin, các giá trị ngữ âm cũng giống như giá trị ngữ âm của Nét vẽ B, nhưng chúng ta không đủ chữ khắc để xem ứng viên ngôn ngữ nào phù hợp với Nét vẽ A nhất. Vì thế chúng ta chuyển tự phần lớn Nét vẽ A chứ chưa dịch nghĩa được.
Đĩa Phaistos
Không còn nghi ngờ gì nữa, đĩa Phaistos là câu đố bí hiểm nhất trong số tất cả các chữ viết của đảo Crete cổ đại. Do một nhà khai quật người ý phát hiện năm 1908 trong đống đổ nát của một cung điện ở Phaistos miền nam đảo Crete, trong một bối cảnh khảo cổ gợi ý rằng niên đại của đĩa trước năm 1700 tr. CN - nói cách khác đĩa có cùng niên đại với Nét vẽ A. Đĩa được làm bằng đất sét nung, cả hai mặt đĩa đều có văn khắc gồm nhiều chữ đóng hay dập dấu vào đất sét nhão. Vì thế phải nói rằng đĩa là loại tư liệu ở dạng đánh máy đầu tiên trên thế giới, được hình thành cách đây 2.500 năm trước khi việc in ấn xuất hiện ở Trung Hoa, và hơn trước Kinh Thánh của Gutenberg 3.000 năm.
Nhưng tại sao bất cứ ai cũng lo đến việc dập hay đóng dấu chứ không nghĩ đến việc viết mỗi chữ thêm một lần nữa như trong Nét vẽ A hay Nét vẽ B? Nếu phải “in” nhiều bản sao của tư liệu, thì tại sao không có các tư liệu khác bằng chữ viết này được tìm thấy trong hơn 90 năm miệt mài khai quật? Và tại sao các ký hiệu trên đĩa Phaistos lại không giống như bất cứ ký hiệu nào của chữ viết “tượng hình” trên đảo Crete, Nét vẽ A hoặc Nét vẽ B? Có thể đĩa này đã được nhập vào đảo Crete, như một thiểu số học giả thường nghĩ hay không? Có thể đĩa là một đồ cổ giả mạo - có lẽ là trò chơi khăm của những người khai quật ban đầu hay không - như đôi lúc người ta giả định? Có rất ít manh mối cũng như am hiểu ý nghĩa của chữ viết và không có lời đáp nào đáng tin cậy. Bản thân các ký hiệu cũng giúp được một phần vì chúng không giống với các ký hiệu ''Minos'' khác, có số lượng rất ít (tổng cộng chỉ có 242 chữ) và dáng vẻ khó hiểu, ngôn ngữ tiềm ẩn phía sau ký hiệu hoàn toàn chưa biết. Bối cảnh khám phá cũng không giúp được gì ngoài việc xác định niên đại đĩa, vì không có mẫu nào lấy từ bối cảnh khảo cổ khác dùng để đối chiếu với đĩa. Nguồn hy vọng nghiêm túc duy nhất để giải mã là nơi giấu các chữ khắc tương tự sẽ được tìm thấy sau này.
Điều này vẫn không ngăn được một số học giả, và nhiều người nghiệp dư nổi tiếng khác, từ việc đưa ra cách giải mã triệt để, vốn rất khác biệt (chính chứng cứ cũng chứng tỏ nhiệm vụ giải mã vô vọng). Chỉ riêng năm 1999, hai sách xuất bản bằng tiếng Anh và Pháp, một đưa ra bản dịch toàn bộ sang tiếng Hy Lạp Ionia nguyên thủy, một đưa ra lời giải thích đĩa như một công cụ tính toán, một máy vi tính “Thời kỳ đồ đồng”. Thậm chí người ta cho rằng đĩa viết bằng tiếng Hoa. Đối với hầu hết các học giả chuyên nghiệp, bất kỳ ai khẳng định đã giải mã được đĩa Phaistos phải “nát óc”, do chính bản thân công việc ấy. John Chadwick, cộng tác viên của Ventris trong việc giải mã Nét vẽ B, từng nhận công việc giải mã chiếc đĩa mới với thời gian nghiên cứu gần một tháng trong nhiều năm, và tiếp tục phân tích một số yếu tố nào hợp lý hơn trong đĩa sao cho mang tính logic. Ông viết: “Chúng tôi phải kiềm chế tính nóng vội, và thừa nhận rằng nếu bản thân vua Minos phải tiết lộ lời giải thích thật sự cho ai đó trong giấc mơ thì đối với nhà vua hoàn toàn không thể thuyết phục bất kỳ ai khác rằng giải pháp của ông ấy là giải pháp có thể đúng nhất và duy nhất”.
Đĩa Phaistos bí hiểm. Ký hiệu dập dấu không giống với bất cứ chữ viết hay ngôn ngữ khác, hoàn toàn chưa biết. Tìm thấy năm 1908 trong đống đổ nát của một cung điện ở Phaistos, miền nam đảo Crete (ảnh dưới) có niên đại trước năm 1700 tr. CN. Mọi cố gắng giải mã đều không kết quả.
