Ai xây dựng Tiwanaku?
Thời điểm: thế kỷ 6 – 12 sau CN
Địa điểm: Bolivia
[Tiwanaku] không phải là một thành phố lớn, nhưng đáng lưu ý là các công trình xây dựng đồ sộ được phát hiện ở đây chắc chắn là những gì đáng để chiêm ngưỡng. Gần một trong những túp lều chính là một đồi nhân tạo xây dựng trên nền móng bằng đá tảng đồ sộ. Từ ngọn đồi này đi tiếp sẽ thấy hai pho tượng người bằng đá... lớn đến mức có thể xem đây là những người khổng lồ nhỏ... Gần các tảng đá này là một công trình khác mà tính cổ xưa của nó, không có câu đề tặng là nguyên nhân khiến chúng ta không biết ai đã tạo dựng những nền móng kỳ vĩ như như thế cũng như không hiểu người ta đã xây dựng cách đây bao lâu...
CIEZA DE LEÓN, 1553
Di chỉ khảo cổ Tiwanaku, tọa lạc trên đồng bằng cao hay “altiplano” nước Bolivia, gần hồ Titicaca, là một trong những công trình bất hủ thời cổ đại lâu đời nhất ở Châu Mỹ thu hút sự chú ý của những nhà biên niên sử Châu Âu ban đầu. Qua một số tư liệu, ngay cả hoàng đế của Inca vĩ đại Pachacuti cũng ấn tượng trước công trình bằng đá đã bị đổ nát khi ông hành quân thắng lợi trong khu vực vào cuối thế kỷ 15. Truyền thuyết kể rằng hoàng đế đã ra lệnh các thợ đá từ khu vực Tiwanaku cho đến Cuzco, nơi họ chỉ đạo việc xây dựng ở kinh thành Inca.
Tiwanaku là cổ thành của một nền văn minh nổi tiếng nhất của Châu Mỹ cổ đại. Trung tâm đô thị được quy hoạch, rộng bao la này trải rộng từ đồng cỏ miền nam lưu vực Titicaca trong thung lũng hùng vĩ. Trong thời hoàng kim thế kỷ 9 sau CN, Tiwanaku là trung tâm dân cư khổng lồ bao quanh một nhân kiến trúc ấn tượng gồm nhiều kim tự tháp, cung điện, đường phố và công thự. Một làm tự tháp xây dựng bằng đá do con người trau chuốt, tạo bậc thang, uy nghi nổi bật trong thành phố. Có tên là Akapana, kim tự tháp này có diện tích 197 x 257 m (646 x 843 ft) cạnh đáy, cao 16,5 m (54 ft). Giáp với mặt bắc Akapana là một tường bao rộng lớn gọi là Kalasasaya có diện tích khoảng 120 x 130 m (394 x 426 ft). Các công trình khác ở hiện trường gồm cung điện, khu nhà ở phức hợp dành cho nghệ nhân, đền đài và khu nhà ở cho giai cấp dưới. Bao quanh nhân kiến trúc trong kinh thành là vùng cư ngụ của nhân công, và nông dân sống trong các cấu trúc xây bằng gạch sống trong hàng tá ngôi làng trong khắp thung lũng.
(Ảnh trái) Một nạ vương miện bằng vàng dát đá ngọc lam ở khu phức hợp Kalasasaya. (Hình vẽ phải) Tái tạo đền Akapana, một kim tự tháp tạo bậc thang có sân trong trên cao trình trên cùng.
Khu định cư của toàn khu đô thị ước tính chiếm khoảng 4-6 km2 (1.5-2 dặm vuông), với dân số dao động từ 30.000 đến 60.000. Thung lũng giữa Tiwanaku và hồ cũng có rất đông cư dân. Dân số kết hợp của các khu định cư này và bản thân kinh thành chắc hẳn biến Tiwanaku trở thành một trong những thành phố lớn nhất thế giới cổ đại vào cuối thiên niên kỷ thứ 1 sau CN.
Nguồn gốc và phát triển của Tiwanaku
Nghiên cứu khảo cổ trong thung lũng Tiwanaku và quanh miền trung dãy Andes cung cấp bức tranh khá rõ về nguồn gốc của Tiwanaku. Thời kỳ cư ngụ đầu tiên của con người được ghi lại vào khoảng năm 1500 tr. CN, khi ấy Tiwanaku là một trong hàng trăm ngôi làng nhỏ phát triển nhanh trong khắp lưu vực Titicaca. Trong suốt một thiên niên kỷ, địa điểm này vẫn tiếp tục phát triển ảnh hưởng. Vào những thế kỷ đầu tiên của thiên niên kỷ thứ 1 sau CN, Tiwanaku trở thành một trong hai trung tâm chính trị quan trọng trong vùng. Về phía bắc, địa điểm Pucara cũng phát triển thành một thành phố nhỏ khoảng 100-150 ha (247-370 acres) vào năm 200-300 sau CN. Tiwanaku chắc chắn cũng như Pucara về quy mô và tính phức tạp trong thời điểm này.
Một trong các tượng khổng lồ bằng đá nguyên khối sừng sững ở Tiwanaku.
Họa tiết Cổng mặt trời: tác phẩm chạm nổi ngay giữa mô tả một trong các vị thần quan trọng ở Tiwanaku, đôi khi còn gọi là Thần cổng.
Cầu thang đồ sộ dẫn vào Kalasasaya là lối vào chính vào trong tường bao chính nổi bật ở trung tâm Tiwanaku.
Sau đó khoảng 350 sau CN, Pucara không còn là trung tâm chính trị nữa, nhưng Tiwanaku vẫn tiếp tục phát triển. Khoảng 500 sau CN, Tiwanaku trở thành trung tâm chính trị quan trọng ở miền nam lưu vực Titicaca. Năm 650 sau CN, các dân tộc ở Tiwanaku bắt đầu bành trướng ra khỏi lãnh thổ. Họ xâm chiếm Đảo Mặt trời, ở phía nam hồ, xây dựng trung tâm hành hương đầu tiên trong vùng ở đây, trong khi vẫn tiếp tục bành trướng trong khắp khu vực. Năm 800 sau CN, Tiwanaku đã thành lập các thuộc địa ở khắp toàn khu vực hồ Titicaca.
Ngày nay chúng ta hiểu rằng các dân tộc Tiwanaku có khả năng xây dựng một trong những nhà nước đầu tiên ở Châu Mỹ trong môi trường khắc nghiệt này. Họ lập ra các nơi định cư trong những vùng xa xôi, cách xa hàng trăm km để khai thác đá obsidian, ngô và các sản phẩm khác không có ở vùng đồng bằng cao. Trong khu vực hồ Titicaca, các diện tích đất đầm lầy ven hồ rộng mênh mông được chuyển đổi thành đất nông nghiệp năng suất cao bằng kỹ thuật cổ đại, gọi là waru waru. Waru waru là diện tích đồng ruộng được đắp cao hơn đầm lầy tạo ra các bề mặt canh tác rất màu mỡ. Các cánh đồng này được tìm thấy trong khắp lãnh thổ Tiwanaku và hơn nữa là nền tảng nông nghiệp cho nhà nước Tiwanaku.
Ai xây dựng Tiwanaku?
Tiwanaku trở thành nơi bí ẩn trong nhiều thế hệ. Đây là một trong một ít địa điểm cổ đại trên khắp thế giới có giả thuyết nguồn gốc kỳ lạ nhất. Giới học giả ban đầu ngạc nhiên ai có thể xây dựng một trung tâm đô thị lớn phát triển trên vùng đồng bằng cao đầy gió, lạnh lẽo nơi không trồng được ngô, bông, trái cây và các loại hoa màu quan trọng khác? Dân tộc xây dựng trung tâm đồ sộ này là ai? Họ có phải là di dân đến từ miền nam như một số sử gia giả định hay không? Hay họ là cư dân bản xứ những người đã sống ở đó hàng thiên niên kỷ để xây dựng Tiwanaku?
Giới tác gia Châu Âu ban đầu, khi nhìn thấy các pho tượng được phát hiện trong di chỉ đổ nát bàn với nhau có một chủng tộc gồm những người khổng lồ trước thời kỳ hồng thủy. Học giả cuối thế kỷ 19 Arturo Posnansky cho rằng Tiwanaku ban đầu xây dựng trên bờ biển Thái Bình Dương cách đây 10.000 năm, được nâng lên do biến động địa chất. Vào đầu thế kỷ 20, một số tác gia giả thuyết Tiwanaku là nơi sinh của nhân loại, Vườn địa đàng nguyên thủy hay đây chính là Atiantis. Giả thuyết cho rằng Tiwanaku do di dân Trung Hoa, người Viking và nhiều dân tộc khác xây dựng đều không có cơ sở khoa học.
Nói chung các nhà ngôn ngữ học cho rằng tổ tiên của các dân tộc nói tiếng Aymara ngày nay đã di cư vào vùng Tiwanaku trong thế kỷ 12. Theo các giả thuyết này, dân tộc xây dựng Tiwanaku đã nói một thứ tiếng ngày nay không còn nữa gọi là Pukina. Chứng cứ khảo cổ và địa danh lại giả thuyết ngược lại, cho rằng các dân tộc ở Tiwanaku là những người nói tiếng Aymara đã sống trong vùng hàng trăm năm trước khi xây dựng Tiwanaku. Như các nền văn minh nổi tiếng khác ở Cận Đông và Địa Trung Hải cổ đại, Tiwanaku do tổ tiên của số dân cư ngày nay sống ở vùng hồ Titicaca xây dựng.
