Bí ẩn của phần mộ 55
Thời điểm: k. 1335 – 1322 tr. CN
Địa điểm: Amarna & Thebes, Ai Cập
Cuối cùng tôi tin vào nét nhận dạng của chủ nhân cỗ quan tài có thể chứng minh một điều ngạc nhiên.
GASTON MASPERO, 1907
Tháng Giêng 1907, đoàn thám hiểm của Theodore M. Davis người Mỹ đến thung lũng các vị vua ở Thebes phát hiện một phần mộ. Như hầu hết các phần mộ khác ở Ai Cập, bên trong bị xáo trộn hư hỏng, nhưng trong trường hợp này, sự xáo trộn không phải là hậu quả của vụ trộm mộ, mà rõ ràng là kết quả của hành động hợp pháp trong thời cổ đại. Tìm hiểu bí ẩn những gì diễn ra đã khiến nhiều nhà Ai Cập học phải đau đầu trong gần một thế kỷ, ngay cả hiện nay đối với nhiều nhà nghiên cứu vẫn có nhiều “giải pháp”.
Phần mộ, với số chính thức là KV (Thung lũng các vị vua) 55, gồm một cầu thang, một hành lang và một phòng riêng. Nhiều đồ vật nằm rải rác khắp phần mộ, lớn nhất là một ngôi đền bị tháo rời, ban đầu do con trai Akhenaten (k. 1353-1335) làm để dát vào quan tài của mẹ mình là Hoàng hậu Tiye, một người vợ của pharaoh Amenophis III. Akhenaten thường được gọi là ''pharaoh dị giáo'', sau khi từ bỏ tôn giáo truyền thống của Ai Cập để thờ phụng một vị thần mặt trời độc nhất, còn gọi là Aten. Bốn lá bùa hộ mệnh (“gạch diệu kỳ”) đặt ở góc phòng, một lá bùa mang tên của vị pharaoh này. Trong hốc tướng ở vách phía bắc căn phòng là bốn hũ có tán lọng, ban đầu dùng để đựng các bộ phận bên trong cơ thể của người vợ thứ của Akhenaten tên Kiya, nhưng câu đề khắc bị xóa. Dấu triện bằng đất sét tìm thấy trên sàn mộ mang tên người kế vị của Akhenaten là Tutankhamun (k. 1333-1323 tr. CN).
Quang cảnh phần mộ KV55 lúc phát hiện. Bên trái là một số panel trong lăng, đặt dựa tường, phía trên là quan tài. Hốc tường trong vách để các hũ có tán lọng.
Cảnh tái tạo KV55, cho thấy vật liệu rơi vãi khắp phần mộ ra sao, phần lớn rơi vãi trên bề mặt lớp đá nhỏ có thời dùng để chặn hàng lang đi xuống
Bí ẩn của xác ướp
Thế nhưng, đối tượng chính trong phần mộ là quan tài, cũng được làm cho Kiya, nhưng được làm cho rộng ra dành cho một vị vua. Thật không may, tên đã bị xóa nên không thể nhận dạng được, chiếc mặt nạ đậy trên mặt bằng vàng trong quan tài cũng bị lấy mất. Phần mộ cũng bị hư hỏng tương tự, tất cả hình ảnh và tên của Akhenaten đều bị phá hủy. Một xác ướp, bị tình trạng ẩm ướt làm hỏng nghiêm trọng vẫn còn nằm trong quan tài. Một giám định viên ban đầu không nhìn thấy dương vật bị phân hủy nên vội tuyên bố thi thể này là phụ nữ. Vì thế Davis đặt tên cổ mộ này là “Phần mộ của
Hũ có nắp đậy ở phần mộ KV55 được làm cho Kiya, chữ khắc đã bị xóa đi trong hai giai đoạn. Tên và tước hiệu của Kiya đầu tiên bị xóa mất, kế đến là tên và tước hiệu của Akhenaten và Aten, khắc trên tấm panel bên trái.
Phòng mai táng - trong KV55. Quan tài, có nắp bật ra khỏi thân áo quan nằm ở góc phòng trong cùng, trong khi các panel trong phần mộ dựa vào tường bên trái và nằm dưới sàn.
Hoàng hậu Tiye”, nhưng vào thời điểm quyển sách có tiêu đề như thế phát hành, khám nghiệm chính xác chứng minh thi thể này là đàn ông. Quan điểm của nhiều người cho rằng đây chính là xác của Akhenaten. Ông đã bị lên án sau khi chết, điều này giải thích cho việc xóa tên nhà vua trên áo quan và trong phần mộ.
Tuy nhiên, nhiều người khác cho rằng thi thể này có vẻ là của Smenkhkare, dường như là người đồng nhiếp chính của Akhenaten trong một vài năm cuối đời, và cũng chịu điều sỉ nhục sau khi chết giống như “vị pharaoh dị giáo”. Vẫn còn nhiều tranh luận về việc nhận dạng thi thể này, và một tên khác Neferneferuaten cũng xuất hiện trong cùng thời điểm. Chứng cứ dường như giải thích thuyết phục rằng cả hai đều là một, phải đổi tên trong khoảng thời gian cùng làm vua.
Chứng cứ bổ sung quan trọng trong lần phát hiện phần mộ của Tutankhamun năm 1922. Lúc đầu, xác ướp của Tutankhamun cho thấy ông và thi thể trong KV55 có quan hệ mật thiết nhau - hoặc là anh em ruột hay cha con, thứ hai, phần mộ có nhiều đồ vật lúc đầu danh để mai táng Smenkhkare, nhưng không bao giờ dùng đến. Nói chung, có bốn quan tài thu nhỏ dành để đựng các bộ phận bên trong của Smenkhkare, cũng như một quan tài bằng cỡ người thật của nhà vua. Tất cả đều được khắc sẵn tên dành cho Tutankhamun, nhưng vẫn còn dấu vết dành cho người sở hữu ban đầu của chúng, cả hai nằm trong khu để khắc tên hoàng gia, và thực tế gương mặt thi thể trong áo quan không chắc chắn là gương mặt của Tutankhamun. Tất cả những đồ vật này chính là những đồ vật trong KV55 thể hiện rằng có thời thuộc về Kiya được một số nhà nghiên cứu xem là quan trọng khi thiên về ý kiến cho rằng Smenkhkare là người nằm trong phần mộ ấy.
Những người khác tiếp tục lập luận rằng thi thể ấy là của Akhenaten. Ước đoán độ tuổi khi chết của xác ướp không có nhiều chứng cứ hỗ trợ, các nhà giải phẫu học khác nhau đưa ra con số khoảng 20 (phù hợp với Smenkhkare) đến 30-40 (phù hợp với Akhenaten). Nhiều kịch bản được tạo ra để lý giải lịch sử của phần mộ, hầu hết đều mang tính loại trừ nhau. Manh mối duy nhất làm sáng tỏ vấn đề chính là xác ướp, bất luận là ai, lúc đầu mai táng ở Tell el-Amarna, một kinh thành mới do Akhenaten xây dựng cách phía bắc Thebes khoảng 300 km (180 dặm), đã được dời đến KV55 sau khi kinh thành mới bị hủy bỏ.
Hai giải pháp
Amarna không còn là kinh thành khoảng giữa thời kỳ trị vì của Tutankhamun, và được bãi bỏ dứt khoát sau khi nhà vua mất. Việc xây dựng KV55 vì thế diễn ra vào khoảng thời gian từ giữa thời gian trị vì của Tutankhamun và đến khi mai táng ông, khi ấy con dấu của nhà vua không còn sử dụng nữa.
Một quan điểm khác cho rằng Smenkhkare và/hoặc Akhenaten, cùng với người mẹ của Akhenaten, Tiye, đã được chôn cùng với ông ta ở Amama, tất cả được dời đến KV55 ngay sau khi chính quyền rời bỏ thành phố. Việc làm xáo trộn bên trong phần mộ được quy cho các nhà vua phản đối việc thờ thần Athen vào đầu vương triều thứ 19, hoặc các quan chứe của vua Ramesses IX. Có lẽ trong khi xây dựng phần mộ gần bên của vị pharaoh ấy nên mới phát hiện ra phần mộ KV55. Theo kịch bản này, thi thể của Tiye chắc chắn đã được đem đi và chôn lại ở nơi khác, mộ của Tiye nằm ở phía sau, lúc ấy một phần ngôi mộ bị nhét vào hành lang lối vào bị lấp kín một phần. Một thi thể khác cũng có thể bị di dời, và thi thể còn lại bị xóa sạch nét nhận dạng. Hình ảnh của Akhenaten trong phần mộ bị xóa sạch trước khi đóng cửa phần mộ và người còn lại sau cùng hủy bỏ để vĩnh viễn không ai biết.
Quan tài bị cắt xén có chủ ý - cũng như mất đi khuôn mặt, tất cả vòng tròn hình bầu dục khắc tên và danh hiệu của pharaoh đã bị cắt xén.
Tuy nhiên một quan điểm khác cho rằng việc di dời đã xảy ra sau khi Tutankhamun mất, nhưng trước khi chôn cất vị pharaoh này. Ngày nay điều chắc chắn là việc phá hủy các công trình tưởng niệm của Akhenaten đã bắt đầu trong thời gian Tutankhamun còn sống. Sự có mặt của con trai Akhenaten trên ngai vàng chắc hẳn phải kiềm chế các thế lực phản động, nhưng với cái chết của Tutankhamun, sự hạn chế ấy sẽ biến mất. Theo kịch bản này, thi thể ở phần mộ KV55 đã được đặt vào phần mộ mới đơn độc, không tên tuổi ngay từ đầu. Sự xáo trộn cuối cùng sau đó là kết quả của việc tái phát hiện phần mộ trong thời gian trị vì của Ramesses IX với khủng hoảng kinh tế. Các quan chức háo hức tìm vàng rất tinh trong việc lấy đi đồ vật mạ vàng để tận dụng làm hỏng một phần mộ lấp kín lối vào.
Giải pháp?
Cả hai kịch bản cơ bản đều thích hợp đối với thi thể được cho là của Akhenaten hay của Smenkhkare, nhưng vẫn còn hai vấn đề cơ bản: tại sao một vị vua được đặt trong một quan tài của phụ nữ được sửa sang lại công phu, và điều gì xảy ra đối với thi thể của nhà vua? Sự sửa đổi không ảnh hưởng đến tính chất thờ thần Athen thuần túy trong chữ khắc trong quan tài, và điều này giả định rằng quan tài chuẩn bị sử dụng trong lần chôn cất đầu tiên của một pharaoh trong thời gian Akhenaten trị vì, vì sau khi nhà vua chết, sự bỏ đạo diễn ra nhanh chóng và ấn tượng. Akhenaten phải có một bộ quan tài hoàn tất rất lâu trước khi mất, chắc chắn sẽ được dùng để chôn ông.
Tuy nhiên, như chúng ta đã đề cập, chắc chắn trong lúc Smenkhkare hoàn thành ít nhất một quan tài, cùng với các tán lọng, ông ta không được chôn sử dụng đồ vật của riêng mình, thay vào đó người ta bỏ vào quan tài ông vật dụng dành cho nhà vua trẻ Tutankhanum.
Tái tạo khuôn mặt qua hộp sợ ở phần mộ KV55 (phải). cho thấy có khăn trùm đầu nemes. Nét mặt gần giống với nét mặt mô tả ở quan tài thứ hai của Tutankhamun (ảnh ngoài cùng bên trái). Điều này chứng tỏ quan tài dành cho một pharaoh khác chứ không phải dành cho Tutankhamun, vòng tròn hình bầu dục khắc tên và danh hiệu của pharaoh bị lấy đi và ấn cái mới vào.
Chắc hẳn Smenkhkare là một tín đồ thờ thần Athen (Mặt trời) sùng đạo, mặc dù sau này chấp nhận tên Neferneferuaten. Dụng cụ mai táng của ông hoàn toàn theo lối cổ truyền, đầu của một vị bách thần Amun theo quy ước, được thờ cúng trong đền thờ ông. Tuy nhiên, dường như ông chết trong khi cha ông Akhenaten, tác giả của cuộc cách mạng thờ thần Aten còn sống. Dựa vào thái độ hoàn toàn không khoan dung của Akhenaten về bất cứ chuyện vì liên quan đến thần thánh khác không phải là thần Aten - dễ nhận thấy qua sự xóa bỏ các ngôi đền đa thần khắp nơi - hoàn toàn cho rằng Akhenaten phản đối việc mai táng Smenkhkare với đồ vật truyền thống mà Smenkhkare đã chuẩn bị sẵn cho mình.
Nếu thế, các quan tài thay thế để chứa xác và nội tạng cũng cần đến. Do đó, dụng cụ “đúng theo tôn giáo” thích hợp có lúc thuộc về Kiya nay được cải biên dành cho nhà vua trẻ, sử dụng trong lễ mai táng nhà vua, chắc chắn diễn ra trong phần mộ khu Wadi Hoàng gia ở Amarna, nơi nhà vua được đền thờ Hoàng hậu Tiye che chở. Cũng chính từ đây thi thể sau cùng được dời đến Thung lũng các vị vua.
Hiện nay chỉ có nắp quan tài KV55 đang nằm trong Viện bảo tàng Cairo, vàng từ phần thân quan tài còn lại đã bị rữa nát có vẻ như bị trộm lấy cắp ngay trong Viện bào tàng thời Thế chiến I, gần đây xuất hiện ở Đức. Các báo cáo chưa được chứng thực nêu rõ sự xuất hiện của vòng tròn hình bầu dục khắc tên và danh hiệu còn nguyên vẹn của pharaoh Smenkhkare, làm chứng cho các dấu hiệu từ mảnh vỡ bằng vàng rớt ra từ quan tài ở Cairo và giải pháp đã nêu ở phần trên. Hy vọng rằng phần này của vấn đề cuối cùng sẽ được giải quyết khi thân quan tài được phục hồi và trao trả về người chủ sở hữu hợp pháp của nó, Viện bảo tàng Cairo.
