Các nền văn minh cổ
Các nền văn minh đầu tiên của thế giới khiến chúng ta say mê không thể cưởng lại - trong số đó là các nền văn minh Ai Cập, Hy Lạp và La Mã cổ đại, cũng như Maya, người Olmec khó hiểu và đế quốc Inca trên dãy Andes. Vì tất cả những sự khác biệt của chúng, tất cả các nền văn minh thời tiền công nghiệp đều có các đặc điểm chung. Mỗi nền văn minh là một xã hội được dẫn dắt bằng một ý thức hệ dễ phân biệt, nơi đây có một số người quyền thế và một người thống trị tối cao quản lý việc thu đoạt và gìn giữ lòng trung thành của hàng ngàn thần dân dao động nhọc nhằn để duy trì bộ máy nhà nước. Chúng ta phải ngạc nhiên trước khả năng này để đạt đến sự phù hợp, ở sự kiểm soát tôn giáo và xã hội cho phép các pharaoh Ai Cập cai quản hàng triệu con người trong 3.000 năm, các lãnh chúa Maya sử dụng quyền lực của mình cai quản các thành phố-nhà nước phức hợp.
Vì tất cả chúng ta đều quen thuộc với những tên gọi của pharaoh Ramesses II hay lãnh chúa Pakal của Maya, nhưng vẫn còn nhiều bí ẩn và tranh luận, trong số này là câu hỏi thuần túy về công nghệ, số khác về sự nhận dạng văn hóa với nhiều ngụ ý ấn tượng đối với thế giới ngày nay. Nhiều thế hệ khảo cổ đã tranh luận về cách xây dựng bia đá và kim tự tháp - về phương pháp dùng để tạo dáng và dựng chúng đứng thẳng, và cũng là phép màu của cách tổ chức quan liêu liên quan đến việc xây dựng. Có lẽ cũng đáng lưu ý là kỳ công của tổ tiên người Polynesia, họ đã vượt qua những khoảng cách rất xa ngoài đại dương mênh mông chỉ bằng kiến thức về các vì sao và hiện tượng tự nhiên để định cư trên hoang đảo hẻo lánh.
Những cuộc tranh luận như thế lu mờ với sự vô vị về cảm xúc nhưng còn nhiều tranh luận với lòng đam mê, nhiệt thành về sự nhận dạng văn hóa của người Ai Cập cổ đại, mà một số người cứ nhất quyết họ có nguồn gốc Châu Phi da đen. Giới học giả ủng hộ Châu Phi là trung tâm tạo ra tính chất da đen cho nền văn hóa Ai Cập cổ đại làm nền tảng cho giả thuyết của họ cho rằng người da đen là nguyên nhân dẫn đến nền văn minh phương Tây, cuộc tranh luận đầy các lập luận phân biệt chủng tộc và kết án sâu sắc. Vì thế đây cũng là vấn đề nhận dạng văn hóa của người Olmec ở Mexico, một xã hội sáng lập nền văn minh Trung Mỹ cổ đại, với các pho tượng bất hủ, mà một số quả quyết thể hiện đặc điểm của người Châu Phi da đen. Ở Châu Âu, vấn đề người Celt là ai hiện cũng đang được đặt ra thật đáng ngạc nhiên.
Đền thờ thần Apollo ở Delphi làm tâm điểm đưa ra những lời tiên tri nổi tiếng trong thế giới cổ đại. Loại du khách nào đến nghe những lời tiên tri như thế vẫn còn là một bí ẩn.
Ít tranh luận nhưng dai dẳng là các vấn đề chẳng hạn như cái chết của pharaoh Tutankhamun (có phải ông bị mưu sát?), và “câu đố tượng Nhân sư” gây nhiều tranh cãi, vẫn tiếp diễn để kích thích những ai cho rằng tượng này đã có 10.000 năm. Chúng ta cũng bị nhiều khía cạnh khác trong quá khứ cuốn hút mà hiện nay không còn nữa -liệu đây có phải là địa điểm của Xứ Punt, hay là địa điểm bị các cánh rừng Maya che phủ, hay là số phận của quân đoàn La Mã thứ IX, mà một số cho rằng đã hành quân vào xứ Scotland sương mù và trở thành huyền thoại.
Người cổ đại chết, nhất là còn nguyên vẹn, lại khêu gợi con người trong nhiều thế kỷ. Các xác ướp kỳ lạ nhất của thời cổ đại tìm thấy ở lưu vực Tarim, Trung Á, được thiên nhiên bảo tồn nguyên vẹn trong vùng sa mạc khô cằn. Sự úng nước đã giữ thi thể nguyên vẹn trong bãi lầy than bùn ở Bắc Âu. Đều tìm thấy tử thi cả nam lẫn nữ, tất cả đều chết bất đắc kỳ tử - họ là nạn nhân của một vụ mưu sát hay là vật tế thần? Trên các đỉnh núi cao dãy Andes, tử thi chết cóng của một em bé do người Incas tế thần được tìm thấy phía trên mực tuyết vĩnh cửu. Bên kia trái đất, chúng ta nhận thấy người Carthage cũng hiến tế trẻ em. Tại sao nhân mạng, nhất là nhân mạng của trẻ em, lại xem như một lễ vật thuyết phục các vị thần như thế?
Nhiều công trình bất hủ của các nền văn minh cổ đã phô bày bao bí ẩn sâu xa như sân và tấm móng của Tiwanaku gần bờ hồ Titicaca, Bolivia, cũng như các nét vẽ Nazca bí hiểm ở vùng sa mạc ven biển phía nam Peru. Những người xây dựng Tiwanaku đã sử dụng các niềm tin tôn giáo phức tạp của mình để tạo lên kế hoạch cho thành phố. Một du khách năm 650 sau CN ắt hẳn phải sửng sốt trước cung điện, quảng trường và các đền đài có màu sắc rực rỡ lấp lánh với các tác phẩm chạm nổi mạ vàng - thật khó hình dung từ những gì còn lại của các cổng thành bằng gạch xây và công trình xây dựng còn tồn tại đến ngày nay. Nét vẽ Nazca với các hình thú khổng lồ cùng các nét vẽ dài, thẳng cũng là kiến trúc tôn giáo ở một quy mô khổng lồ. Nỗ lực cho rằng những nét vẽ này là bãi đáp của các phi công vũ trụ thời cổ đại hoặc giải thích chúng là bản đồ thiên thể. Quan điểm của giới học giả ngày nay thường kết hợp chúng với niềm tin tôn giáo của cư dân bản địa, những người tạo nên một cảnh quan biểu tượng khổng lồ trên bề mặt sa mạc mà bản thân họ không thể nhìn toàn cảnh.
Niềm tin tôn giáo và văn hóa trong xã hội cổ đại có lẽ đã mang đến cho chúng ta nhiều bí ẩn sâu xa nhất, như nơi phát ra lời tiên tri trong xã hội Hy Lạp cổ đại, bí ẩn của việc thờ thần Mithras trong thế giới La Mã, cũng như các pho tượng ở đảo Easter xa xăm, vốn là hình tổ tiên của họ hoàn toàn không giống bất kỳ tượng nào trên trái đất. Tất cả những bí ẩn này hình thành một phần bản viết trên da cừu palimpsest của các xã hội cổ đại, có mối quan hệ và đời sống tâm linh với môi trường vốn xem là phức tạp như chính bản thân chúng ta và đôi khi người ta mong đợi với sự thỏa mãn nhiều hơn.
Bao tranh luận về việc tại sao người ta xây dựng các kim tự tháp ở Giza, Ai Cập, và bằng cách nào người Ai Cập cổ đại lại xếp các công trình đồ sộ này thẳng hàng với mức độ chính xác như thế.
