Nhà thờ Khutavancơ
Nhà thờ Thiên chúa giá Khutavancơ cổ nhất thế giới còn giữ lại được đến ngày nay nằm ở ngoại ô Capado thuộc vùng nghỉ mát Zxtixce của Armenia. Gần 2000 năm trước những người thợ tài ba đã xây dựng nên nhà thờ đó và trang điểm bằng những đường nét chạm thổ tinh vi trên đá giống như những đường viền thêu ren.
Theo tiếng Armenia, “Khuya” có nghĩa là “đồi”, Khutavancơ có nghĩa là “đền thờ trên đời”. Theo truyền thuyết để lại: ngôi nhà thờ đầu tiên kiến trúc Bazillica, ngày nay đã bị đổ nát ít nhiều, được xây dựng từ thế kỷ I sau CN. Trong vòng 500 năm sau, bên cạnh nhà thờ đầu tiên, người ta xây tiếp những ngôi nhà thờ khác với những tháp chuông và hình thành một tổ hợp kiến trúc nhà thờ, trở thành nơi ở của Giáo chủ Agơvan và là một trong những trung tâm văn hóa lớn nhất vùng Karabakh.
Từ thế kỷ X đến XV, Khutavancơ trở thành trung tâm tôn giáo vương quốc Armenia. Dưới thời trị vì của Axan Vactangian (1142-1182), người ta đã đưa đến đây những bản thảo, các tấm bia đá của những tu viện ít quyền thể, rồi dựng lên ở đây ngôi nhà thờ có tháp tròn. Dưới thời trị vì của Vactan, con Axan, nơi đây còn có nhà trọ, thư viện. Trong số những công trình xây dựng dưới thời Vactan, nổi bật nhất là ngôi nhà thờ vợ Vactan là Acxu - Khatum có giá trị nghệ thuật cao. Cho đến nay nhà thờ này vẫn giữ nguyên vẹn trong trạng thái ban đầu đây là ngôi nhà thờ đẹp nhất, tiêu biểu nhất của nền kiến trúc thời kỳ đầu Trung cổ của Armenia. Giá trị nghệ thuật đặc biệt nhất là nghệ thuật trang trí nội thất và đường nét chạm khắc trên đá ở bên ngoài. Bên trong nhà thờ hiện còn giữ một vài đoạn tranh tường mà tác giả của chứng, người ta cho rằng chính là Acxu - Khatum và các con gái của nàng.
