Truyện Và Kí Chương 14
NHỮNG TRề LỐ HAY LÀ VAREN VÀ PHAN BỘI CHÂU
Do sức ộp của cụng luận ở Phỏp và ở Đụng Dương, ụng Varen đó nửa chớnh thức hứa sẽ chăm súc vụ Phan Bội Chõu. ễng hứa thế; giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đụng Dương mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thỡ chỳng ta vẫn được phộp tự hỏi liệu quan Toàn quyền Varen sẽ "chăm súc" vụ ấy vào lỳc nào và ra làm sao.
Trước hết, ngài chỉ muốn chăm súc đến việc khi nào yờn vị thật xong xuụi ở bờn ấy đó.
Nhưng ngài lại chỉ vừa mới xuống tàu, mà hành trỡnh từ Mỏcxõy đến Sài Gũn chừng bốn tuần lễ cơ. Như vậy cú nghĩa là trong bốn tuần lễ đú, Phan Bội Chõu vẫn bị giam trong tự.
*
* *
Đến Sài Gũn thỡ ụng Varen, cú gỡ mà khụng lượng trước được, sẽ bị quấn quýt lấy, lụi kộo đi, giằng co, ru vỗ, ấp ủ trong mớ bũng bong những buổi chiờu đói, những cuộc tiếp với rước, những lời chỳc với tụng. Tiếp đấy là một cuộc tuần du linh đỡnh qua khu phố bản xứ, giữa hàng nghỡn người Da vàng đó được nước Phỏp hàng phục bằng sức mạnh của lưỡi lờ, nay giao phú vận mệnh trong tay quan Toàn quyền. Và đú cũng là lần đầu tiờn trong đời mỡnh, hai con mắt của ụng Varen được thấy hiển hiện cỏi huyền diệu của một thành phố Đụng Dương, dưới lũng đường, trờn vỉa hố, trong cửa tiệm. Những cu li xe(1) kộo xe tay phúng cật lực, đụi bàn chõn giẫm đất lạch bạch trờn mặt đường núng bỏng; những quả dưa hấu bổ phanh đỏ lũm lũm; những xõu lạp xường lủng lẳng dưới mỏi hiờn cỏc hiệu cơm; cỏi rốn một chỳ Khỏch trưng ra giữa trời; một viờn quan uể oải bước qua, tay phe phẩy cỏi quạt, ngực đeo tấm Bắc Đẩu bội tinh(2) hỡnh chữ thập. Thật là lộn xộn! Thật là nhốn nhỏo!
Bỗng dưng tất cả dừng lại, dưới cõy đũa thần, hay đỳng hơn dưới ngọn roi gõn bũ mà viờn đội xếp Tõy vừa vung lờn vừa quỏt thỏo: "Cỏi giống tởm nhà mày! Thế nào nào, cỏi giống tởm!" Thế là cỏi đỏm đụng lỳc nhỳc đứng sắp hàng, vừa yờn lại vừa lặng, hai bờn lề đường. Gỡ thế nhỉ? Xe ụ tụ quan Toàn quyền sắp đi qua đấy... Xe kia rồi! Lại cả ụng Toàn quyền đõy rồi!
- Quan cú cỏi mũ hai sừng trờn chúp sọ! - Một chỳ bộ con thầm thỡ.
- Ồ, cỏi ỏo dài đẹp chửa! - Một chị con gỏi thốt ra.
- Ngài sắp diễn thuyết đấy! - Một anh sinh viờn
kờu lờn.
- Đụi bắp chõn ngài bọc ủng! - Một bỏc cu li xe thở dài.
- Rậm rõu, sõu mắt!(1) - Một nhà nho lẩm bẩm.
Thế là ụ tụ ụng Varen chạy qua giữa hai hàng rào con người, lưng khom lại khi ngài đến gần. Cựng lỳc, một tiếng rào rào nổi lờn: "Lạy quan lớn" "Bẩm lạy quan lớn ạ!"(2)
Trong khi đú thỡ Phan Bội Chõu vẫn nằm tự.
*
* *
Từ Sài Gũn ra Hà Nội, ụng Varen sẽ dừng lại Huế. Triều đỡnh An Nam, do Hoàng đế hay hỡnh búng Hoàng đế dẫn đầu, sẽ tất tưởi đi nghờnh tiếp hiện thõn tụn nghiờm của nước Phỏp. Đức Kim thượng Khải Định sẽ thỉnh ụng Varen thăm hoàng cung, và ụng Varen sẽ vào. Hoàng thượng Khải Định sẽ thỉnh ụng Varen đến dự yến, và ụng Varen sẽ ăn. Đến lỳc trỏng miệng, Hoàng thượng đứng dậy, Ngài uy nghi tiến đến gần quan Toàn quyền; đưa những ngún tay dài và mảnh, lấp lỏnh chõu ngọc đỏ xanh, Ngài cài lờn ngực ụng Varen loại tưởng lệ phong tặng cao quý nhất của Hoàng triều: Nam long bội tinh, và thế là ụng Varen được gắn mề đay.
Trong lỳc đú thỡ Phan Bội Chõu vẫn nằm tự.
Nhưng chỳng ta hóy theo dừi, theo dừi bằng đụi cỏnh của trớ tưởng tượng, những trũ lố chớnh thức của ụng Varen. Hóy theo ụng đến tận Hà Nội, tận cổng nhà lao chớnh, tận xà lim nơi đồng bào tụn kớnh của chỳng ta đang rờn xiết.
ễi thật là một tấn kịch! ễi thật là một cuộc chạm trỏn! Con người đó phản bội giai cấp vụ sản Phỏp, tờn chớnh khỏch đó bị đồng bọn đuổi ra khỏi tập đoàn, kẻ đó ruồng bỏ quỏ khứ, ruồng bỏ lũng tin, ruồng bỏ giai cấp mỡnh, lỳc này mặt đối mặt với Người kia, con người đó hy sinh cả gia đỡnh và của cải để xa lỏnh khỏi thấy mặt bọn cướp nước mỡnh, sống xa lỡa quờ hương, luụn luụn bị lũ này săn đuổi, bị chỳng nhử vào muụn nghỡn cạm bẫy, bị chỳng kết ỏn tử hỡnh vắng mặt, và giờ đõy đang bị, vẫn chỳng, đeo gụng lờn vai đày đọa trong nhà giam, ngày đờm bị búng dỏng của mỏy chộm như một búng ma ỏm kề bờn cổ.
Giữa kẻ phản bội nhục nhó và bậc anh hựng, vị thiờn sứ, đấng xả thõn vỡ độc lập, được hai mươi triệu con người trong vũng nụ lệ tụn sựng, giữa hai con người đú xảy ra chuyện gỡ đõy?
- Tụi đem tự do đến cho ụng đõy! - Varen tuyờn bố vậy, tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Chõu, cũn tay trỏi thỡ nõng cỏi gụng to kếch đang siết chặt (Phan) Bội Chõu trong nhà tự ảm đạm.
"Nhưng, cú đi phải cú lại, tụi yờu cầu ụng lấy danh dự hứa với tụi là sẽ trung thành với nước Phỏp, hóy cộng tỏc, hóy hợp lực với nước Phỏp để tiến hành ở Đụng Dương một sự nghiệp khai húa và cụng lý.
ễng Phan Bội Chõu, tụi biết rừ tõm hồn cao thượng và cuộc đời đầy hy sinh, nhiều nguy nan của ụng, và chớnh tụi, tụi xin là người đầu tiờn, với tư cỏch là Toàn quyền Đụng Dương, được bày tỏ tấm lũng rất mực quý trọng ụng. Song những ý tưởng hào hiệp nhất phải chăng bao giờ cũng hay nhất? Phải chăng bao giờ cũng thực hiện được? Than ụi, khụng đõu, ụng ạ! Vả lại, trời ơi! Tại sao chỳng ta lại cứ cố chấp cói lộn nhau mói thế này, trong lỳc ụng và tụi, tay nắm chặt tay, chỳng ta cú thể làm được biết bao cụng việc tốt đẹp cho xứ Đụng Dương này? Chỳng ta cú thể cựng làm cho nước ụng trở thành một quốc gia tõn tiến lớn, một xứ tự trị, một nước Phỏp ở chõu Á!
"ễ! ễng nghe tụi, ụng Phan Bội Chõu này! ễng hóy để mặc đấy những ý nghĩ phục thự của ụng, hóy từ bỏ đi những mưu đồ xưa cũ, và, thụi, chớ tỡm cỏch xỳi giục đồng bào ụng nổi lờn chống lại chỳng tụi nữa; trỏi lại, ụng hóy bảo họ cộng tỏc với người Phỏp, và, làm như vậy là ụng sẽ được tất cả, được cho đất nước ụng, được cho bản thõn ụng!
Về chuyện này, tụi cú thể kể ụng nghe gương của một trong những trợ thủ cũ của ụng, là ụng Nguyễn Bỏ Trỏc; ụng biết đấy, ụng này đó biết điều rồi và hiện nay thỡ đó đứng về phớa chỳng tụi. Nhưng nếu gương của người đồng bào ụng, ụng cho là chưa đủ, thỡ tụi xin kể gương đồng bào của chớnh tụi cho ụng nghe, gương cỏc bạn học của tụi từ hồi cũn nhỏ, cỏc chiến hữu của tụi, Guyxtavơ, Alờchxăng, Arixtit, Anbe, Pụn và Lờụng(1). Những vị ấy, ngày nay lừng danh cả, đều đó lần lượt đốt chỏy những cỏi mà mỡnh đó tụn thờ và đang tụn thờ những cỏi mà mỡnh đó đốt chỏy. Như vậy cỏc vị ấy cú sao khụng? Chẳng sao cả. Nền dõn chủ của chỳng tụi, nhờ Chỳa! Rất là tốt! Thật thế, nền dõn chủ hào hựng của nước Phỏp, mà hụm nay tụi được vinh dự thay mặt giữa cỏc ụng, khoan dung với những người, như tụi, đó đoạn tuyệt với những lầm lạc của tuổi trẻ.
Nhưng sao thế, ụng hóy nhỡn tụi này, ụng Phan Bội Chõu! Trước tụi là đảng viờn xó hội đấy, và giờ đõy thỡ tụi làm Toàn quyền...!"
Ừ thỡ Phan Bội Chõu nhỡn Varen. Nhưng, lạ chưa! Những lời núi của Varen hỡnh như lọt vào tai (Phan) Bội Chõu chẳng khỏc gỡ "nước đổ lỏ khoai"(1), và cỏi im lặng dửng dưng của (Phan) Bội Chõu suốt buổi gặp gỡ hỡnh như làm cho Varen sửng sốt cả người.
Khụng phải vỡ một bờn núi tiếng Nam, một bờn núi tiếng Tõy: đó cú một viờn quan ở đấy làm thụng ngụn cơ mà. Nhưng mà xột binh tỡnh, thỡ đú chỉ là vỡ (Phan) Bội Chõu khụng hiểu Varen cũng như Varen khụng hiểu (Phan) Bội Chõu.
Cuộc gặp gỡ chấm dứt ở đấy, hay ớt ra là khụng ai biết được gỡ hơn nữa. Chỉ cú anh lớnh dừng An Nam bồng sỳng chào ở cửa ngục là cứ bảo rằng, nhỡn qua chấn song, cú thấy một sự thay đổi nhẹ trờn nột mặt người tự lừng tiếng. Anh quả quyết - cỏi anh chàng ranh mónh đú - rằng cú thấy đụi ngọn rõu mộp người tự nhếch lờn một chỳt rồi lại hạ xuống ngay, và cỏi đú chỉ diễn ra cú một lần thụi.
Nếu quả thật thế, thỡ cú thể là lỳc ấy (Phan) Bội Chõu cú mỉm cười, mỉm cười một cỏch kớn đỏo, vụ hỡnh và im lặng, như cỏnh ruồi lướt qua vậy(2).
T.B - Một nhõn chứng thứ hai của cuộc hội kiến Varen - Phan Bội Chõu (xin chẳng dỏm nờu tờn nhõn chứng này) lại quả quyết rằng (Phan) Bội Chõu(1) đó nhổ vào mặt Varen; cỏi đú thỡ cũng cú thể.
NGUYỄN ÁI QUỐC
Bỏo Người cựng khổ số 36-37; thỏng 9 và 10-1925.
Bản dịch: Phạm Huy Thụng, Truyện và ký,
Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1974, tr.31-37.
1. Xe được viết bằng tiếng Việt trong nguyờn bản tiếng Phỏp.
2. Bắc Đẩu bội tinh: tờn quen gọi trước đõy của một thứ huõn chương (mề đay) của Phỏp.
1. Nguyờn chỳ của tỏc giả: "Rậm rõu sõu mắt: ngạn ngữ nước Nam, chỉ đồ bất lương".
Rậm rõu, sõu mắt viết bằng tiếng Việt, cú dịch ra tiếng Phỏp và cú giảng ý, trong chỳ thớch của tỏc giả.
2. Lạy quan lớn! Bẩm lạy quan lớn ạ! cũng viết bằng tiếng Việt, nhưng dịch ngay trong bài và khụng bỡnh luận.
1. Nguyờn chỳ của tỏc giả: "Gustave Hervộ, Alexandre Millerand, Aristide Briand, Albert Thomas, Paul Boncour và Lộon Jouhaux".
Trong tiếng Phỏp và nhiều tiếng chõu Âu khỏc, tờn người gồm cú hai phần. Phần trước là tờn riờng của cỏ nhõn, phần sau là họ. Thớ dụ Gustave Hervộ, thỡ Gustave là tờn, Hervộ là họ. Khi gọi một cỏch thõn mật thỡ chỉ gọi tờn của cỏ nhõn mà khụng gọi họ. Với cỏch gọi thõn mật khụng đầy đủ họ tờn đú, cú thể khụng biết đớch xỏc là chỉ ai, nhưng tỏc giả đó ghi rừ là ai trong chỳ thớch. Đú là một số chớnh khỏch, cũng như Varen, vốn là đảng viờn đảng Xó hội Phỏp, nhưng đó phản bội quyền lợi của giai cấp cụng nhõn, trở nờn Toàn quyền, Thượng thư, Thủ tướng, Tổng thống, v.v...
Ở đõy, tỏc giả tố cỏo bọn chớnh khỏch cơ hội kể trờn.
1. Nguyờn chỳ của tỏc giả: "Một ngạn ngữ khỏc mà nụng dõn Bắc Kỳ ưa thớch. Lỏ khoai trơn và khụng thấm nước; nước đổ lờn chảy tuột đi ngay. Nụng dõn Phỏp thỡ núi: Khụng cắn cõu!"
2. Nguyờn chỳ của tỏc giả: "Cười ruồi, lời vớ von quen thuộc của người Nam, dựng để tả cỏi cười bớ ẩn của người da vàng. Tiếng Phỏp cú núi cỡ cõn ruồi, chim ruồi, tàu ruồi".
"Cỡ cõn ruồi": chỉ loại nhẹ cõn trong cỏch phõn loại đấu sĩ mụn quyền Anh.
"Chim ruồi": chỉ loại chim sõu rất nhỏ.
"Tàu ruồi": chỉ thứ tàu thủy nhỏ chạy chơi sụng hồ.
1. Ở đoạn cuối, nhiều chỗ chỉ gọi Phan Bội Chõu bằng Bội Chõu. Trong khi đú, cũng khụng gọi Varen bằng ụng nữa, mà cũng gọi trống khụng Varen. Cú lẽ tỏc giả đó nhõn gọi một cỏch thõn mật Bội Chõu để gọi một cỏch coi thường Varen chăng? (Cũng cựng gọi trống khụng cho cú vẻ "thõn mật", nhưng tỏc giả đó khộo sử dụng song song hai thỏi độ thõn mật cú thể cú trong cỏch xưng hụ của Phỏp: thõn mật quý mến đối với Phan Bội Chõu, "thõn mật" khinh thường đối với Varen).