Truyện Và Kí Chương 15

Trước năm 1914, họ chỉ là những tờn da đen "hốn hạ", những tờn Annamit "hốn hạ", giỏi lắm thỡ cũng chỉ biết kộo xe tay và ăn đũn của cỏc quan cai trị nhà ta. Ấy thế mà cuộc "chiến tranh vui tươi"⁽¹⁾ vừa bựng nổ thỡ lập tức họ biến thành những đứa "con yờu", những người "bạn hiền" của cỏc quan cai trị phụ mẫu "nhõn hậu", thậm chớ của cả cỏc quan toàn quyền lớn, toàn quyền bộ nữa. Đựng một cỏi, họ (những người bản xứ) được phong cho một cỏi danh hiệu tối cao là "chiến sĩ bảo vệ cụng lý và tự do"⁽²⁾. Nhưng họ phải trả bằng một giỏ khỏ đắt cỏi vinh dự đột ngột ấy, vỡ để "bảo vệ" cho cỏi "cụng lý" và "tự do" mà chớnh họ khụng được hưởng một tớ nào, họ đó phải đột ngột xa lỡa vợ con, rồi bỏ mảnh ruộng hoặc đàn cừu của họ, để vượt đại dương, đi phơi thõy⁽¹⁾ trờn cỏc bói chiến trường chõu Âu. Trong lỳc vượt biển, nhiều người bản xứ, sau khi được mời chứng kiến cảnh "kỳ diệu" của trũ biểu diễn khoa học về phúng ngư lụi, đó được xuống tận đỏy biển để "bảo vệ" tổ quốc của cỏc loài thủy quỏi. Một số khỏc đó bỏ xỏc lại những miền hoang vu "thơ mộng" vựng Bancăng, lỳc chết cũn tự hỏi phải chăng "nước mẹ" muốn chiếm ngụi nguyờn phi trong cung cấm vua Thổ⁽²⁾ - chả thế sao lại đem nướng họ ở những miền xa xụi ấy? Một số khỏc nữa thỡ đó anh dũng đưa thõn cho người ta tàn sỏt trờn bờ sụng Mỏcnơ⁽³⁾ hoặc trong bói lầy miền Sămpanhơ⁽⁴⁾ để lấy mỏu mỡnh tưới những vũng nguyệt quế của cỏc cấp chỉ huy và lấy xương mỡnh chạm nờn những chiếc gậy của cỏc ngài Thống chế.

Cuối cựng, ở hậu phương, những người làm kiệt sức trong cỏc xưởng thuốc sỳng ghờ tởm, tuy khụng phải hớt hơi ngạt của bọn Bụsơ⁽⁴⁾ nhưng lại nhiễm phải những luồng khớ độc đỏ ối của người Phỏp; đằng nào cũng thế thụi, vỡ những kẻ khốn khổ ấy cũng đó khạc ra từng miếng phổi, chẳng khỏc gỡ hớt phải hơi ngạt vậy.

Tổng cộng cú bảy mươi vạn người bản xứ đó đặt chõn lờn đất Phỏp; và trong số ấy, tỏm vạn người khụng bao giờ cũn trụng thấy mặt trời trờn quờ hương đất nước mỡnh nữa.