Bảo tháp Sanchi
Dựa vào truyền thuyết khi Đức phật qua đời, người ta đã xây các bảo tháp để thờ Đức Phật. Các bảo tháp được xây trên nền cao, trên đỉnh có đài hình vuông.
Những bảo tháp đầu tiên được xây dưới triều vua Asoka, (236 - 178 TCN) và cũng là vị vua cuối cùng của Vương triều Morya chính thống - Ông là một vị vua rất sùng đạo Phật của Vương triều Morya (321-187 TCN), đây là vương triều bản địa đầu tiên của người Ấn, chấm dứt thời kỳ đất nước bị đô hộ, Asoka đã cho dựng trên 84.000 tháp Phật ở Sanchi bên bờ sông Nacmada thuộc vùng Trung Ấn, nay thuộc bang Madya Prades và có thể nói nơi đây là những công trình kiến trúc thuần túy tôn giáo đầu tiên của Ấn Độ còn lại cho đến ngày nay.
Sự tỉnh ngộ của ông đã không đem lại sự vững chắc cho quyền lực. Ông chết một cách thê thảm, trong sự chống đối của nhiều giáo phái khác nhau, đặc biệt là sự chống đối của đạo Balamôn. Tuy vậy, ông đã để lại cho Sanchi những công trình kiến trúc Phật giáo cổ kính tuyệt mỹ.
Sanchi trải rộng trên một cao nguyên, nơi lên với những đỉnh tháp, miếu mạo, chùa chiền và cả những nhà tù... Trong số đó bảo tháp lớn nhất là bảo tháp Sanchi. Đó mà một công trình kiến trúc độc đáo, kết hợp nhuần nhuyễn với nghệ thuật điêu khắc, tô vẽ cho công trình kiến trúc càng thêm lộng lẫy. Đầu tiên người ta cho xây bảo tháp bằng gạch, nhưng đến thế kỷ thứ II, các tháp được ốp đá. Tháp có chiều cao 15 mét, đường kính 35 mét. Gồm có ba phần chính: một bán cầu, trên có một vọng lâu hình vuông và một hàng rào bao quanh ở dưới.
Nằm trên một nền hình vuông (tượng trưng cho áo cà sa gấp 4 của Đức Phật) là một bán cầu khối đặc khổng lồ bằng gạch và đá, hình một cái bát úp sấp tượng trưng cho chiếc bát khất thực của nhà Phật, chỏm hơn dẹt. Trên chỏm xây vọng lâu hình vuông, được xem là nơi để xá lị của Phật. Trên tận cùng nóc tháp là một cột có gắn ba phiến đá lớn hình đa, tạo thành một chiếc dù nhiều tầng, đó là biểu tượng của sự tôn nghiêm. Chung quanh bán cầu có một hàng rào bao bọc gồm 120 thanh cột chống, có 4 cửa mở ra 4 hướng: Đông, Tây, Nam, Bắc.
Sau đó những đền tháp này được tiếp tục trùng tu và xây mới vào khoảng cuối thế kỷ II, dưới triều Andra (hay Satavahata), một vương triều miền Nam Ấn, từng bị đế quốc Magada thôn tính dưới triều Asoka. Những đền tháp này được tiếp tục hoàn thiện ở thế kỷ I, chủ yếu là 4 cổng ra vào theo các hướng Đông, Tây, Nam, Bắc. Đó là 4 cổng làm bằng đá. Mỗi cổng gồm 2 cột đứng đỡ ba xà ngang hơi cong vòm, biểu tượng của tam thế (quá khứ, hiện tại, tương lai) trong giáo lý Phật.
Trên mỗi đầu cột, xà ngang, thanh chằng v..v... đều được chạm trổ hoa văn rất tinh vi điêu luyện, sinh động với nhiều đề tài phong phú: cây cối, chim muông, thú vật, người và thần thánh. Đó là những đàn voi phục, sư tử cúi đầu, chim thần Garuda, rắn thần Nga... Đặc biệt là mảng điêu khắc dẫn từ huyền thoại nhà Phật rất phong phú. Ở cổng phía Đông trên một cột đá khắc cảnh Thích Ca Mâu Ni ngồi thiền định dưới gốc cây bồ đề, cạnh đó còn có một chạm nổi nữ thần Will Durand với chân tay nặng nề, mông to, bụng thon, bộ ngực đầy đặn nhô ra đồ sộ, điệu bộ gợi tình và một bầy tiên nữ khỏa thân, uyển chuyển mềm mại, mình thon, ngực, hông nở, đang tương tư thế bay bổng trong không trung. Những tiên nữ đó toát lên một vẻ đẹp vừa trần tục vừa thánh thiện.
Với nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc điêu luyện này, lên Sanchi đã trở thành phong cách nghệ thuật trong nghệ thuật cổ điển của Ấn Độ, thể hiện quan niệm thẩm mỹ đầy nữ tính. Những đặc điểm đó đã có ảnh hưởng đến trường phái nghệ thuật Mathura sau này.
