Nền văn minh Andes ở Nam Mỹ
Văn minh inca
Ở khu vực này đã từng tồn tại một nền văn minh cổ đại lâu đời của người da đỏ (còn gọi là người Indian) Nền văn minh này phát triển, trải dài trên một khu vực rộng lớn nằm giữa bờ biển Thái Bình Dương và dãy núi Andes ở Nam Mỹ bao gồm lãnh thổ các nước Peru, Bolivla, Colombia,. Equado và Chile ngày nay.
Điều kiện tự nhiên ở khu vực này rất khắc nghiệt. Phần lớn đất đai là đồi núi, cao nguyên và núi rừng nhiệt đới. Núi cao tuyết phủ quanh năm chạy dài từ Bắc xuống Nam . Nằm rải rác giữa rừng là các hồ lớn mênh mông. Khí hậu thay đổi tùy theo độ cao và rất bất thưòng. Độ chênh lệch nóng lạnh trong ngày rất lớn. Tuy vậy ở khu vực này lại có nhiều mỏ kim loại như đồng, chì, kẽm. thiếc, vàng, bạc, có nhiều loại đá quí như hoa cương; cẩm thạch. Cư dân Andes cổ đại đã biết khai thác từ sớm những thuận lợi trên, bền bỉ khắc phục điều kiện khắc nghiệt của tự nhiên để tồn tại và phát triển. Họ đã trở thành chủ nhân của một nền văn minh cổ đại lâu đời nhất ở châu Mỹ.
Di tích của nền văn minh xưa nhất ở đây vẫn còn lưu giữ được. Đó là thành phố cổ Tiahuanaco ở gần hồ Titicaca cách thủ đô La Paz của Bolivla khoảng 90km. Tuy đã hoang tàn nhưng ở đây vẫn còn di tích của những công trình kiến trúc đặc sắc như đền thờ Mặt trăng Calaxaxaga bằng đá khối lớn. Kim tự tháp Acapana có nhiều tầng, mỗi tầng là một khối kiến trúc có nhiều phòng, ở tầng ba vẫn còn một cổng Mặt trăng rất lớn.
Trên cao nguyên Nazca (peru) vẫn còn lưu giữ gần như nguyên vẹn những đường lãnh kỳ lạ rộng chừng 15cm, sâu những 30cm, chạy dài hàng kilômét, dọc ngang trên một diện tích hàng chục kilômet vuông. Những đường rãnh này chính là nét vẽ của khoảng 40 hình vẽ khổng lồ vẽ các động vật như thằn lằn, nhện, khỉ, chim ưng, các thực vật và cả những hình kỷ hà học khác nhau.
Cũng như Tiahuanaco, người ta chưa rõ những đường rãnh trên cao nguyên Nazca được xây dựng vào thời gian nào. Một số học giả cho rằng chúng cùng tuổi với những công trình nổi tiếng ở cổ Ai Cập hoặc Sumer. Có người còn cho rằng niên đại ra đời của chúng còn sớm hơn.
Lịch sử của nền văn minh Andes từ khoảng 3000 năm tr CN trở lại, nhất là trong thời kỳ đế quốc Inca được người ta biết rõ hơn. Theo sử gia F. Monterinos thì vùng Andes thuộc quyền cai trị lâu đời của dòng họ Amatas . Dưới thờ vua Amatas thứ 62, xứ sở này bị nhiều bộ tộc khác đến xâm chiếm . Sau khi nhà vua chết, dần chúng đưa thi hài nhà vua đến Machu Picchu, tôn người khác làm vua rồi lập ra một vương quốc mới ở đó. Vương quốc này phát triển trong nhiều thế kỷ. Vào khoảng 1300, vua Manco Capac tổ chức một cuộc viễn chinh chiếm Cazco, thủ đô cũ của người Amantas và lập ra đế quốc Inca. Đến đâu thế kỷ XV, Inca trở thành một đế quốc rộng lớn ngang với tầm cỡ của đế quốc Roma cổ đại.
Người Inca đã xây dựng được một xã hội nô lệ phát triển cao về nhiều mặt. Nông nghiệp là ngành sản xuất chính. Người Inca đã xây dựng hệ thống ruộng bậc thang men theo các sườn đồi và một hệ thống kênh mương thủy lợi dọc ngang các cánh đồng. Họ đã biết dùng bùn đất làm phân bón ruộng. Cây trồng có nhiều loại cây lương thực chính là ngô và khoai tây, ngoài ra còn có các loại rau quả cà chua, đậu, lạc...
Thủ công nghiệp cũng rất phát triển đặc biệt là nghề dệt. Khảo cổ học đã phát hiện được những mảnh vải có tuổi 5000 năm, chứng tỏ nghề dệt có từ rất sớm và đạt tới trình độ kỹ thuật cao. Các nghề thủ công mỹ nghệ vàng bạc, đá quí đã tạo ra những sản phẩm rất đẹp. Sau này khi thực dân Tây Ban Nha đến xâm chiếm vùng đất này đã đem nấu chảy nhiều hiện vật bằng vàng, đúc thành thỏi để chở về chính quốc.
Quan hệ trao đổi, buôn bán đã phát triển giữa những cộng đồng cư dân làm nông nghiệp, thủ công nghiệp với những cư dân sống bằng nghề đánh cá sống dọc bờ biển. Một hệ thống đường xá ngang dọc đã được xây dựng, thuận lợi cho việc trao đổi hàng hoá. Những tuyến đường này còn có tác dụng nối liền các trung tâm văn hoá ở Nam Mỹ.
Người Inca cũng đã tạo dựng nên một nền văn hoá đạt được những thành tựu rực rỡ. Tiếc rằng nhiều công trình văn hoá đã bị cướp phá, hủy hoại khi thực dân Tây Ban Nha đến xâm chiếm lưu vực này. Nhưng những di sản văn hoá còn sót lại ngày nay cũng đã làm cho mọi người ngạc nhiên khâm phục.
Các nhà khoa học đã phát hiện ra ở người Inca đã sử dụng hai hệ thống chữ viết. Một loại được gọi là văn tự thắt nút (Kipu) , dùng dây thừng thắt thành các nút và những miếng da để biểu thị các ký hiệu. Một loại văn tự khác tộc hệ thống chữ viết tượng hình. Về sau, nhà ngôn ngữ học Victoria lahara đã tìm cách đọc các loại chữ này mà biết được một số sự kiện lịch sử.
Về tôn giáo, người Inca tôn thờ Thần Mặt trời, trong một số trường hợp họ đã dùng người làm vật hiến tế khi Vua lên ngôi. Tôn giáo này đã in đậm dấu vết trên những công trình kiến trúc đặc sắc của người Inca. Ngôi đền thờ Thần Mặt trời lớn nhất là ngôi đền ở Cuzco, xây dựng bằng những khối đá nặng 200 tấn, mái đền lợp bằng vàng, tường và trần dát vàng. Mặt phía đông ngôi đền là tượng Thần Mặt trời có bộ mặt tròn làm bằng vàng và đôi mắt làm bằng ngọc quí tỏa hào quang. Cạnh ngôi đền là một khu vườn đặc biệt, cây cối chim chóc đều được làm bằng vàng rất tinh xảo. Trong vườn còn đặt các ngai vàng và các pho tượng ''con của Thần Mặt trời''.
Ở Inca còn những Kim tự tháp xây dựng theo kiểu nhiều tầng khá đồ sộ để thờ thần. Kim tự tháp El. Paraiso (Peru) xây dựng bằng 200. 000 tấn khối đá vuông, ước tính phải sử dụng tới một triệu ngày công lao động. Kim tự tháp Secchin cao 12 tầng cạnh đáy dài khoảng trên 30m. Khai quật khảo cổ học còn phát hiện nhiều di tích Kim tự tháp khổng lồ có niên đại khoảng 5000 năm trước đây, tương đương với thời gian xuất hiện các Kim tự tháp ở Ai Cập . Người ta còn phát hiện được những lăng tẩm cao trên mười tầng, những quảng trường rộng. Đã tìm thấy lăng vua Kinhtul ở Peru, trong đó thi hài nhà vua chết cách đây 1500 năm vẫn còn lưu giữ được.
Về khoa học tự nhiên người Inca cũng đã đạt được những hiểu biết đáng kể. Những đường rãnh bí ẩn trên cao nguyên Nazca, những cung điện to lớn, những Kim tự tháp đồ sộ xây dựng bằng đá, lắp ghép với độ chính xác cao, độ bền vững lâu đã chứng tỏ người Inca đã đạt tới trình độ số học, hình học khá cao.. Người Inca cũng đã biết quan sát sự chuyển động của Mặt trời Mặt trăng và các hành tinh để dự đoán thời tiết dự báo sự di chuyển của các loài động vật, định được thời gian thích hợp cho việc gieo trồng. Ngành thiên văn học sớm được phát triển. Trong cách kiến trúc ở các thành phố cổ, nhà cửa đường phố đều được đặt trên những đường thẳng tương ứng với sự vận động của vũ trụ. Tất cả đều đạt đến mức độ chính xác của thiên văn học hiện nay.
Nền văn minh cổ đại Andes trong thời kỳ đế quốc Inca đã đạt tới trình độ phát triển khá cao. Nhưng từ đầu thế kỷ XVI, đế quốc Inca bắt đầu suy yếu. Chỉ ít lâu sau, vào năm 1582, bọn thực dân Tây Ban Nha đã mang quân đến xâm lược vùng đất này. Chúng cướp bóc tàn nhẫn, vơ vét mang về Tây Ban Nha rất nhiều của cải quí giá cua người Inca, tàn phá các công trình văn hóa, giết hại dã man các bộ lạc người da đỏ (Indian) , biến xứ sở này thành thuộc địa của chung. Một nền văn minh cổ đại đã bị chìm vào quên lãng!
