THÈBES VÀ KHU MỘ CỔ XƯA CỦA
AI CẬP MỘT THỜI VÀNG SON
Thèbes (Tebơ tên Ai Cập là Ouaset, tên Hébreuse là NoAmon, tên Hy Lạp là Diospolis Magna), thành phố cổ Thượng Ai Cập, ở hai bên bờ Sông Nil, cách Cairo khoảng 750 km về phía Nam. Thèbes là Thủ đô Cổ Ai Cập, vào thời cực thịnh nó là một trong những thành phố nổi tiếng nhất thời Cổ đại. Trong suốt thời kỳ cực thịnh của đế chế Ai Cập (2730 - 2300 Tr.CN), Thèbes chưa có vai trò gì đáng kể. Nhưng từ khi Mentouhotep (Mentuhôtép) thống nhất lại được Ai Cập (khoảng Thế kỷ XX Tr.CN) dưới triều đại thứ XI thì Thèbes nổi bật lên hàng đầu. Thèbes trở thành trung tâm thờ bộ ba các Thánh: Amon (Amôn), Mout (Mút), Khonsou (Khônxu) và bắt buộc cả đế quốc thờ bộ ba đó. Sau khi các Pharaon đánh đuổi được những người Míchxốt (năm 1600 Tr.CN) và thành lập đế chế mới, Thèbes trải qua một thời kỳ phồn thịnh (từ Thế kỷ XVI đến Thế kỷ XI Tr.CN). Chính vào thời gian này, người Ai Cập Cổ đại đã xây dựng được Đền đài Karnak (Cácnắc) và Đền Louxor (Luxo) cùng các hầm mộ ở Thung lũng Đế Vương (Vallée den Rois). Pharaon Akhnaton (Ácnatôn) đã dời Thèbes đi lập Thủ đô ở nơi khác, nhưng người kế vị ông là Pharaon Toutan Khamon (Tutân Khamôn, khoảng 1354 – 1346 Tr.CN) lại trở về Thèbes. Sau thời Ramsès III (khoảng 1168 Tr.CN), Vương triều bị suy yếu và quyền lực chuyển sang tay của các giáo sĩ Amon. Đến triều đại thứ XXI (khoảng 1085 đến 950 Tr.CN), các Pharaon đóng đô ở Tánis (Thanyxi), Bắc Ai Cập còn các giáo sĩ Amon ở Thèbes cai quản Nam Ai Cập. Như vậy, Thèbes mất địa vị là Thủ đô mà chỉ còn là một trung tâm tôn giáo Về sau Thèbes bị người Assyrie đánh chiếm và phá hủy vào năm 664 Tr.CN và bị lu mờ dần. Đến nay, Thèbes trở thành nơi di tích cổ lớn nhất Ai Cập với các khu Karnak, Louxor, Deir el Bahari (Đeen Bahary), Deirein Medineh (Đêen Mêđynê), Medinet Habou (Mêđinet Habu), Memmon (Memnông), Ramesseum (Ramétxêum), Thung lũng Đế Vương.
Khu Al Karnak (tiếng Ai Cập); tên một làng ở Thượng Ai Cập, được dùng để gọi phần phía Bắc của các tàn tích còn lại của Thèbes cổ, ở hữu ngạn Sông Nil. Các tàn tích ở Karnak tạo thành một quần thể di tích khảo cổ quan trọng trên Thế giới. Khu này chiếm một diện tích khá lớn tuy nhà cửa, lâu đài, vườn tược ở quanh các khu đền đã bị hủy hoại hầu hết không còn dấu vết gì. Các đền ở đây tạo thành ba quần thể riêng biệt, mỗi quần thể có tường rào bao quanh; từ Bắc xuống Nam là khu đền Môntu, khu đền Amon và khu đền Mout được nối liền với nhau bằng hành lang Nhân sư, hành lang này sau đó dẫn đến Đền Louxor. Đền Amon chính gồm một số kiến trúc được xây dựng trong nhiều thời kỳ khác nhau. Kiến trúc nguyên thủy từ triều đại thứ XII (các đời Vua từ 2000 đến 1792 Tr.CN). Quần thể hiện còn di tích Phần lớn có niên đại từ triều đại các Pharaon (từ Thế kỷ XVI - XIII Tr.CN). Việc xây dựng được bắt đầu với Amenophis Đệ nhất (1580 - 1553 Tr.CN) và được Tutmôxyxi Đệ nhất (1530 - 1520 Tr.CN) tiếp tục. Nhà Vua này cho xây tường bao quanh và dựng thêm một tiền sảnh có cột. Bà Hoàng Hatshepsout (1520 - 1484 Tr.CN) dựng thêm hai cột trụ nguyên khối. Các Pharaon (1540 - 1483 Tr.CN) đời sau còn mở rộng thêm nhiều đền khác. Phần nổi tiếng nhất là đại sảnh đường cột đứng do Hôremhép (1343 - 1314 Tr.CN) và Ramsès đệ nhất (1314 - 1312 Tr.CN) cho xây dựng. Trong vòng bao của Đền Amon, ở phía Bắc đền lớn, là đền Thánh Pơta (kiến trúc của thời đại Trung đế chế 2065 - 1785 Tr.CN), còn ở phía Nam là ngôi đền đẹp thời Khonsou và Ramsès Đệ tam. Tổng thể các di tích ở Karnak hiện đang bị mực nước dâng cao của Sông Nil đe đọa, phát sinh từ việc xây dựng nhiều đập trên Sông Nil.
Khu Louxor, tên một thị trấn ở Thượng Ai Cập, nằm ở hữu ngạn Sông Nil, nơi có các di tích ở phần phía Nam của Thành Thèbes cổ. Đền ở Louxor thờ Thánh Amon.
Mỗi năm một lần, Thánh Amon lại dời Karnak ngược dòng sông đến Louxor. Việc xây dựng đền được bắt đầu từ đời Pharaon Amenophis Đệ tam (1408 - 1372 Tr.CN). Nơi đây đã có sân các cột trụ, đại trụ, đại sảnh với những hàng cột đứng. Đến đời Ramsès Đệ nhị (1301 - 1235 Tr.CN), lại tạo thêm một cái sân có cổng vòm, phía trước có trồng một trụ tháp, sáu tượng lớn và hai cột trụ đá nguyên khối (một trong hai cột trụ này đá được đưa về Pháp từ năm 1831 và hiện được trồng ở Qụảng trường Đồng Tâm - Place de la Concorde ở Paris). Ngôi đền này có một hành lang Nhân sư nối với Đền Karnak.
Khu Deen Bahary (Tu viện phía Bắc), di tích khảo cổ Ai Cập ở tả ngạn Sông Nil đối diện với Karnak, trong một thung lũng rộng. Hoàng hậu Hatshepsout cho xây dựng (khoảng năm 1500 Tr.CN), một phần được đẽo đục vào núi, ngôi đền gồm ba tầng được nối với nhau bằng một đường lên xuống có bậc đá, ép vào vách núi và có những cổng vòm được trang trí bằng những bức hoành tráng nhiều màu sắc rất đẹp, độc đáo. Tầng thứ hai có đường vào các Tháp thờ Anubyzi và Hato (Thần Ai Cập). Gần đó có các đền thờ các Pharaon Mentouhotep Đệ nhất và Tútmoxyxi Đệ tam.
Khu Deirel Medineh (Tu viện thành phố) di tích khảo cổ Ai Cập, ở tả ngạn Sông Nil, đối diện với Louxor. Di tích này nằm ở phía Nam Deirel Bahari trong một thung lũng hẹp nơi này có tàn tích của một làng cổ với nhiều ngôi mộ của những người thợ nằm trong Thung lũng cổ Đế Vương (1314 – 1100 Tr.CN). Và nơi này còn có một ngôi đền nhỏ được xác định niên đại vào thời Ptolémée (Thế kỷ III – I Tr.CN).
Khu Medinet Habou, di tích khảo cổ học Ai Cập là phần phía Nam của miền Tây Thành Thèbes cổ. Kiến trúc chủ yếu là ngôi Đền Ramsès III (1198 - 1166 Tr.CN). Mặt bằng của ngôi đền này gần giống Đền Ramsès II. Tượng đền được trang trí nhiều bức hoành tráng chạm nổi mô tả các trận chiến của nhà Vua với người Liby và với các bộ tộc miền biển phía Nam của đền còn di lích một bức tường bao hình chữ nhật, một hồ thưởng ngoạn của lâu đài đời Amenophis Đệ tam (1408 - 1372 Tr.CN).
Memnon, tên mà người Hy Lạp và người Roma đặt cho hai bức tượng đá khổng lồ của Amenophis III đặt ở trước đền thờ Pharaon này ở gần Thèbes. Do một cuộc động đất xảy ra năm 27, pho tượng phía Bắc bị phá hủy một phần. Tương truyền rằng đá ở pho tượng bị đổ cứ sáng sáng lại phát ra tiếng nhạc (người ta tin rằng đó là lời Memnon chào mẹ, bà là Nữ Thần Bình Minh), nhưng từ khi được sửa lại vào năm 170, thì tiếng nhạc đã tắt mất.
Ramexêum, tên gọi Đền thờ Ramsès II (1300 - 1235 Tr.CN), ở phía Đông Nam một ngọn đồi thuộc phần phía Tây Thành cổ Thèbes. Kiến trúc ngày nay đã hỏng nhiều, chỉ còn một ít di tích: thân một pho tượng khổng lồ của Ramsès II, một bức chạm khắc nổi rất hoành tráng mô tả trận Quađétsi và kho lưu trữ của đền được xây bằng gạch cổ còn khá nguyên vẹn.
Thung lũng Đế Vương là khu di tích khảo cổ Ai Cập tây Bắc Thành cổ Thèbes, sau các ngọn đồi Deirel Bahari; mộ chôn các Pharaon thuộc các triều đại XVIII, XIX và XX (1530 - 1085 Tr.CN). Các ngôi mộ Thèbes được đào ở sườn một ngọn đồi hoang, gồm một đường hầm dài dốc thoai thoải, chia thành ba ngăn bằng những đoạn hầm hẹp lại. Ở các đoạn này có một số không nhất định có các ngăn đào lõm vào vách, đường hầm dẫn đến một hay nhiều gian có cột chống đỡ trần. Ở ngăn cuối cùng có mộ đá đặt xác ướp của nhà Vua, còn ở các gian bên cạnh có các đồ dùng trong nhà mà người chết có thể cần đến ở Thế giới bên kia. Tường các gian được trang trí bằng những bức tranh mô tả vị Pharaon đó trước các vị Thần linh ở cõi vĩnh hằng. Đến nay, người ta đã tìm được 58 khu mộ thư vậy. Phần lớn các khu mộ này đã bị xâm phạm ngay từ cuối thời Tân Đế chế (1580 - 85 Tr.CN). Và nó đã được mở cửa đón khách du lịch ngay từ thời đại Roma Thế kỷ I Tr.CN. Chỉ có ngôi mộ của Toutan Khamon (1354 - 1343Tr.CN) là còn nguyên vẹn. Các ngôi mộ đẹp nhất là mộ của Xêthi Đệ nhất (1312 - 1300 Tr.CN) (mộ số 17) và mộ của Amenophis Đệ nhị (1450 – 1425 Tr.CN) (mộ số 35).
Ở phía Nam Thung lũng Đế Vương còn có Thung lũng Vương Hậu là khu mộ dành riêng cho các Vương Hậu và một số Hoàng thân các triều đại từ XIX và XX (1314 – 1085 Tr.CN). Các hầm mộ đẹp nhất là hầm mộ Hoàng hậu Nefertari, vợ của Ramsès II (mộ số 66), hầm mộ của Hoàng thân Khamuatxiti, con trai của Ramsès III (mộ số 44) và mộ của Hoàng hậu Tythi (mộ số 52).
