Truyện Và Kí Chương 9
"VI HÀNH"(*)
Trớch Những bức thư gửi cụ em họ do tỏc giả tự dịch từ tiếng Nam.
- Hắn đấy!
- Đõu phải!
- Đỳng mà! Anh đó bảo là chớnh hắn đấy.
- Chắc thật à? Em thỡ em đó thấy hắn ở trường đua, trụng hắn cú vẻ nhỳt nhỏt hơn, lỳng ta lỳng tỳng hơn cơ, cú cả cỏi chụp đốn chụp lờn cỏi đầu quấn khăn, cỏc ngún tay thỡ đeo đầy những nhẫn.
- Thế hay là hắn đó đem tất cả cỏc thứ đú đến tiệm cầm đồ rồi? Nhưng mà nhỡn kỹ xem kỡa! Chẳng phải vẫn cỏi mũi tẹt ấy, vẫn đụi mắt xếch ấy, vẫn cỏi mặt bủng như vỏ chanh ấy đấy à(1)?
- Ừ nhỉ. Thỡ cũng cú thể là anh đỳng. Nhưng hắn đến đõy làm gỡ nhỉ, trong đường xe điện ngầm này, và tụi cỏc ụng quan bà kiếc(1) đi theo thỡ đõu cả?
- Cú khi đó gửi tuốt ở kho hành lý nhà ga, để đi chơi vi hành đấy.
Đấy, cụ em họ thõn mến của tụi! Tụi đó thuật lại y nguyờn cõu chuyện giữa một đụi bạn trẻ ngồi cựng toa xe với tụi; họ ngấu nghiến trụng tụi với cặp mắt ma mónh, tũ mũ, nhưng lại ra bộ khụng nhỡn tụi gỡ cả.
Cuộc đối thoại tiếp diễn như sau:
- Thế em nghĩ thế nào về người khỏch của chỳng ta? - Người con trai hỏi, ngỡ tụi là một đấng Hoàng thượng và tưởng rằng tụi khụng hiểu họ núi gỡ với nhau.
- Hắn cũn làm mỡnh bật cười hơn nữa cơ lỳc hắn đeo lờn người hắn đủ cả bộ lụa là, đủ cả bộ hạt cườm -Người bạn gỏi anh ta trả lời.
- Hạt chõu bỏu đấy chứ! Em thớch cú chỗ chõu bỏu ấy quỏ đi, chứ cũn gỡ!
- Em mà cú ấy à, thỡ em cố tỡnh đỏnh mất đi, để được bỏo chớ núi đến, và thế là được trở thành một ngụi sao. Thế cũn anh, anh nghĩ gỡ về người dõn bảo hộ của chỳng ta nào?
- Ích cho chỳng ta lắm đấy. Cỏi lũ ở Găngbe đó bỏn rồi. Cỏi rương của Hờra Miếcten cũng đó thanh toỏn rồi. Vụ ỏn người bị chặt ra từng khỳc thỡ khụng thu hỳt được cụng chỳng lắm, vỡ khụng thuộc giới thượng lưu. Và thế là cỏi kho giải trớ của chỳng ta(1) sắp cạn rỏo như B.Đ.D.(2) vậy. Nhật bỏo chẳng cũn cỏi gỡ để bụi bỏc lờn giấy cả. Đỳng lỳc đú thỡ...
- Đổi xe(3) ở đõy chứ anh yờu ơi?
- Khụng, ga sau. Đỳng lỳc đú thỡ cú một anh vua đến với chỳng ta.
- Em thỡ em thớch Sỏclụ(4) hơn. Với lại, vua, thỡ tốn lắm.
- Đõu cú! Thế em cũn nhớ buổi dạ hội thuộc địa ở Nhà hỏt Ca vũ đấy chứ? Phải trả những nghỡn rưởi frăng để xem vợ lẽ, nàng hầu vua Cao Miờn, xem tụi làm trũ leo trốo nhào lộn của sư thỏnh xứ Cụnggụ(5); hụm nay thỡ chỳng mỡnh cú mất tớ tiền nào đõu mà được xem vua đang ngay cạnh? Nghe núi ụng bầu Nhà hỏt Mỳa rối(6) cú định ký giao kốo thuờ đấy...
Tàu đỗ, cặp trai gỏi bước xuống, mắt cứ liếc nhỡn trộm tụi, và tụi thỡ buồn cười quỏ, bỗng đõm ra nghĩ, và nghĩ đến cụ. Tụi như cũn trụng thấy cỏi ngày mà cụ với tụi, đụi chỳng ta, như đụi chim ấy thụi, đậu vắt vẻo trờn đầu gối ụng bỏc thõn yờu, nghe bỏc kể chuyện cổ tớch. Tụi nhớ chuyện vua Thuấn, vỡ muốn đớch thõn tai nghe mắt thấy dõn cú bằng lũng mỡnh khụng, nờn cải trang làm dõn cày đi dũ la khắp xứ(1). Lại nhớ chuyện vua Pie nước Nga(2) đi làm thợ và đến làm việc ở cỏc cụng trường nước Anh. Bờn những bậc cải trang vĩ đại ấy muốn đi sõu vào cuộc sống của nhõn dõn, ngày nay cũn cú những ụng hoàng, ụng chỳa, để tiện việc riờng và vỡ những lý do khụng cao thượng bằng, cũng "vi hành" đấy.
Tụi khụng được rừ ý đồ nhà "vi hành" của chỳng ta ra sao. Phải chăng là ngài muốn biết dõn Phỏp, dưới quyền ngự trị của bạn ngài là Alếchxăng Đệ Nhất(3) cú được sung sướng, cú được uống nhiều rượu và được hỳt nhiều thuốc phiện bằng dõn Nam, dưới quyền ngự trị của ngài hay khụng? Phải chăng ngài muốn học sử dụng (theo kiểu Phỏp) cỏi liềm của nhà nụng cựng cỏi bỳa của thầy thợ để, sau cuộc ngao du, đem về chỳt ấm no mà đỏm "dõn"(1) bất hạnh của ngài tới nay hoàn toàn chẳng biết đến? Hay là, chỏn cảnh làm một ụng vua to, giờ ngài lại muốn nếm thử cuộc đời cỏc gó "Cụng tước bộ"(2)?
Thế nào thỡ thế, ớt lõu nay tụi đó trở thành một đấng Hoàng thượng bất đắc dĩ. Bất cứ tụi đi đõu, là cú người nhỡn tụi, ganh tị tụi, mỉm cười với tụi, tỏn tụng tụi, đi theo tụi.
Cụ em thõn mến, hẳn cụ bảo tụi rằng thế là cỏi bỏnh xe vụ lượng(3) nú đó quay rồi đấy. Đến nay, tất cả những ai ở Đụng Dương cú màu da trắng đều là những bậc khai húa, thỡ bõy giờ đến lượt tất cả những ai cú màu da vàng đều trở thành Hoàng đế ở Phỏp.
Cụ khụng thể tưởng tượng được cảnh đún tiếp tốt đẹp người ta dành cho chỳng tụi ở đõy. Quần chỳng cứ là tự phỏt mà biểu lộ nhiệt tỡnh khi vừa thoỏng thấy một đồng bào ta. Những tiếng "hắn đấy!" hay "xem hắn kỡa!" là những lời chào mừng kớn đỏo và kớnh trọng mà chỳng tụi thường gặp dọc đường.
Cỏi vui nhất là ngay đến Chớnh phủ cũng chẳng nhận ra được khỏch thật của mỡnh nữa, và để chắc chắn khỏi thất thố trong nhiệm vụ tiếp tõn, Chớnh phủ bốn đối đói tất cả mọi người An Nam vào hàng vua chỳa và phỏi tựy tựng đi hộ giỏ tuốt! Đú là những người phục vụ thầm kớn, rụt rố, vụ tư và hết sức tận tụy. Cỏc vị chẳng nề hà chỳt cụng sức nào để bảo vệ bọn tụi, và giỏ cú được trụng thấy cỏc vị õn cần theo dừi tụi chẳng khỏc bà mẹ hiền rỡnh con thơ chập chững bước đi thứ nhất, thỡ hẳn cụ phải phỏt ghen lờn được về nỗi niềm õu yếm của cỏc vị đối với tụi. Cú thể núi là cỏc vị bỏm lấy đế giày tụi, dớnh chặt với tụi như hỡnh với búng. Và thật tỡnh là cỏc vị cuống cuồng cả lờn nếu mất hỳt tụi chỉ trong dăm phỳt!(1) Cụ thử nghĩ, làm sao mà khụng xỳc động sõu xa được, khi được đối đói như thế?
Ngày nay, cứ mỗi lần ra khỏi cửa, thật tụi khụng sao che giấu nổi niềm tự hào được là một người An Nam và sự kiờu hónh được cú một vị Hoàng đế.
NGUYỄN ÁI QUỐC
Bỏo Nhõn đạo, ngày 19-2-1923,
Bản dịch: Phạm Huy Thụng,
Truyện và ký, Nhà xuất bản Văn học,
Hà Nội, 1974, tr.25-29.
1. Quả chanh ở chõu Âu vỏ màu vàng bủng.
1. Chơi chữ, do trong tiếng Phỏp, "mandarin" cú nghĩa là ụng quan và "mandarine" cú nghĩa là quả quýt, trong khi theo quy tắc từ vựng học thỡ, bỡnh thường ra, muốn chuyển giống đực sang giống cỏi phải thờm e sau từ chỉ giống đực. Chỉ chuyển được phần nào ý đựa sang bản dịch tiếng Việt. Cú thể dịch: "ụng quan bà quýt".
1. Nhà cầm quyền cỏc nước tư bản thường dựng những tin "thời sự" giật gõn để làm cho quần chỳng xao lóng đấu tranh chớnh trị. Mấy cõu chuyện vừa nhắc đến là một số vụ giết người lấy của ớt nhiều "ly kỳ" đó xảy ra ở Phỏp lỳc bấy giờ.
2. B.D.D.: Băng Đụng Dương, Nguyờn bản: B.I.C. (Banque d'Indochine).
3. Tiếng Phỏp chỉ núi "đổi"; thường núi "đổi xe", nhưng thật ra là "đổi tuyến xe". Hệ thống xe điện ngầm Pari gồm nhiều tuyến gặp nhau ở một số trạm nhất định, ở đú cú thể chuyển từ tuyến này sang tuyến khỏc.
4. Sỏclụ: vai hề nổi tiếng của điện ảnh do diễn viờn kiờm đạo diễn thiờn tài người Anh Sỏcli Saplin (1889-1977) sỏng tạo.
5. Cả danh hiệu "sư thỏnh" đạo Hồi ("marabu") cả tờn nước Cụnggụ ở đõy đều là phiếm chỉ.
6. Ghinhon (Guignol) trong nguyờn bản tiếng Phỏp. Đú là tờn vai chớnh trong trũ rối, sau dựng rộng ra để chỉ con người ngõy ngụ hoặc cõu chuyện lố lăng. Ghinhon lại cũn cú nghĩa là Nhà hỏt Mỳa rối.
1. Thuấn: một trong những vua thần thoại Trung Quốc cổ, tiờu biểu cho con người đạo đức, vua chỳa cú lũng nhõn.
2. Pie nước Nga: tức Piốt Đại đế, vua Nga ở cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ XVIII, đó đi thăm và học nghề ở Tõy Âu để rồi về nước kiờn quyết thực hiện cải cỏch, làm cho nước Nga phong kiến trở nờn hựng mạnh.
3. Alếchxăng Đệ Nhất: ở đõy nhằm chỉ Minlơrăng, Tổng thống Phỏp lỳc bấy giờ. Gọi Tổng thống Phỏp theo kiểu chỉ vua chỳa: "Alếchxăng Đệ Nhất", là để nhấn mạnh tớnh hài hước của đoạn văn. Tỏc giả cú dụng ý vạch rừ rằng, với tầm suy nghĩ kộm của Khải Định, thỡ bất cứ ai đứng đầu một nước cũng đều là
vua cả.
1. Dõn được viết bằng tiếng Việt (cú dịch) trong nguyờn bản tiếng Phỏp.
2. Tiểu cụng (petit-duc) hay Cụng tước bộ, trong nguyờn bản tiếng Phỏp. Thực tế trong phẩm trật phong kiến ở Phỏp khụng cú tước hàm petit-duc. Ở đõy tỏc giả chơi chữ rất tế nhị: tiếng Phỏp vốn cú thành ngữ coi những ụng hoàng Nga, mà tước hiệu là Đại cụng (grand-duc) là những tay ăn chơi rất sang trọng. Tỏc giả ngụ ý rằng Khải Định cũng học đũi ăn chơi sang trọng. Nhưng với thõn phận một tờn vua bự nhỡn, y khụng đủ tiền để mà ăn chơi như bọn Đại cụng tước ở chõu Âu được, và đành giữ thõn phận như một Tiểu cụng tước. Ngoài ra, trong tiếng Phỏp, grand-duc và petit-duc lại là những danh từ chỉ hai loài cỳ vọ nữa, to nhỏ khỏc nhau. Và như vậy thỡ dựng chữ petit-duc, tỏc giả cú ngụ ý gọi Khải Định như một loài cỳ vọ.
3. Bỏnh xe vụ lượng: nguyờn văn là "la roue de l'impondộrable".
1. Trong đoạn vàn này, những "người phục vụ " mà tỏc giả gọi là "cỏc vị" dựng để ỏm chỉ bọn mật thỏm Phỏp được Chớnh phủ Phỏp cử đi bỏm sỏt và theo dừi những người yờu nước Việt Nam, đặc biệt là trong thời gian Khải Định ở Phỏp, vỡ sợ họ cú những hành động chống lại Chớnh phủ Phỏp và tờn vua bự nhỡn, những hành động cú thể gõy chấn động dư luận Phỏp. Tỏc giả lại cú ngụ ý vớ bọn này như bọn quan hầu, vệ sĩ bớ mật đi theo bảo vệ những vua chỳa đi vi hành.