Truyện Và Kí Chương 10
VIỆN HÀN LÂM THUỘC ĐỊA
Ông bạn Xưa của tụi là một người dễ thương, mặc dầu ụng đó ở thuộc địa lõu năm. Nhất là ụng lại húm hỉnh, điều hiếm thấy trong giới ụng. ễng cú thúi quen lạ là khi núi, gặp vần nào bắt đầu bằng chữ Th hoặc H(1) là cứ lặp lại hai lần, làm cho cỏch núi của ụng trở nờn ngọt ngào và thỳ vị khỏc thường.
Hụm nọ ụng đến thăm tụi. Chỉ nhỡn đụi mắt ụng nấp sau đụi mục kỉnh to tướng, tụi đoỏn ngay ra ụng sắp sửa ba hoa một điều gỡ đõy. Quả như thế. ễng bắt tay tụi, hỏi ngay:
- Một Viện Hàn... hàn lõm khoa Thuộc... thuộc địa đó được thành lập, ụng biết rồi chứ?
- Biết. Võng, thỡ sao nào?
- Ở đấy cú một Ban Địa lý, một ban Mỹ nghệ, một Ban Giỏo dục, nghĩa là cú bao nhiờu người cần thu nạp thỡ cú từng ấy ban. Nhưng vẫn cứ cũn thiếu một ban, một ban quan trọng nhất khiến một Viện cú tầm cỡ nổi hẳn lờn.
- Là ban gỡ kia?
- Tụi gọi là Ban Đạo lý thuộc... thuộc địa.
- Để ngài Xụra làm trưởng ban chứ gỡ?
- Khụng! Tụi đõu cú thớ Hàn... hàn lõm, song tụi cú danh sỏch những người "lương thiện", "liờm khiết", "yờu nước" xứng được đề nghị đưa vào hàng bất hủ hay bất tử như người ta thường gọi. Đõy là họ, tờn, nghề nghiệp của những người tụi đề cử:
Cỏc ụng:
Angđre Bỏctụlụ, Thượng nghị sĩ quận Xen, quản đốc tuyến đường sắt từ Cụnggụ Thượng tới vựng Biển Hồ chõu Phi.
Lờụng Sanhụ, Thượng nghị sĩ quận Krơz, quản đốc Cụng ty vận tải ở Marục.
Guyụm Saxtơen, Thượng nghị sĩ quận Girụng, giỏm đốc Hội hợp nhất Lie -Hamenđa - Tiểu Kabili.
Jăng Cụken, Thượng nghị sĩ quận Rụn, giỏm đốc Tổ hợp kỹ nghệ và thương mại Bắc Phi.
Hăngri Cụxne, Thượng nghị sĩ quận Anđr, giỏm đốc Cụng ty thương mại, kỹ nghệ, canh nụng Phi chõu.
Frăngxoa Macxan, Thượng nghị sĩ quận Canta, giỏm đốc Hội buụn Tõy Phi.
Anbe Jờra, Thượng nghị sĩ quận Acđen, giỏm đốc Cụng ty kền Tõn Calờđụni.
Grụxđiđiờ, Thượng nghị sĩ quận Mơz, giỏm đốc Cụng ty vận tải ở Marốc.
Quận cụng Mụngteguy, Thượng nghị sĩ quận Loa Hạ, quản đốc cỏc đường xe lửa và cỏc mỏ phốt phỏt tỉnh Gap(1).
Marụ, Thượng nghị sĩ quận Lốt và Garon, quản đốc tuyến đường sắt từ Cụnggụ đến vựng Biển Hồ chõu Phi.
Juyxtanh Pacsụ, Thượng nghị sĩ quận Thủy Anp, đại biểu cỏc Hội bỏ thầu và khai thỏc ở Đụng Dương, Hội quốc tế nghiờn cứu và xõy dựng ở Marục và Hội bỏ thầu ở Tõy Marục.
Rulăng (võng, cả ụng này nữa), Thượng nghị sĩ của quận Xen Hạ, giỏm đốc Địa ốc ngõn hàng của Angiờri và Tuynidi, quản đốc tuyến đường xe điện từ Orăng đến Hamenben Matja và Cụng ty Marục Rar và Kalụt.
Cỏc ụng...
Accamray, đại biểu quận En, của Tõn Cụng ty Phi chõu về thương mại, kỹ nghệ và canh nụng.
Actụ, nghị sĩ quận Cửa sụng Rụn, giỏm đốc Cụng ty Phỏp quốc và Tõy Phi, trưởng ban trị sự thương quỏn Phỏp - Marục và cỏc nhà mỏy đường thuộc địa.
Banlăng, đại biểu của quận Girụng, của Ủy ban liờn bang thuộc địa.
Bơnaden, đại biểu của quận Anđr, của vựng mỏ Bu-Acpha (Marục).
Bectụlụni, đại biểu của quận Xavoa Thượng, của Cụng ty thương mại Lào.
Cămbruz, đại biểu của quận Girụng, của Cụng ty Phỏp ở Tụgụ.
Satxe - Goayụng, nghị sĩ quận Xen, Phú chủ tịch Cụng ty hợp nhất cõy bấc Hamenđa và Tiểu Kabili.
Jăcken Đuyboăng, đại biểu của quận Xavoa Thượng, của Cụng ty Marục vụi, xi măng và vật liệu xõy dựng.
Faixnat, đại biểu của quận Xụn và Loa, của Tổng cụng ty Phỏp và Đụng Dương về lụa.
Frăngxoa Văngđen, đại biểu của quận Mơct và Mụden, của cỏc mỏ thiếc và mỏ vụnfram ở Bắc Kỳ.
Gaxparin, đại biểu đảo Rờuyniụng, của Cụng ty Phỏp ở Tụgụ!
Huybe Girăng, nghị sĩ quận Cửa sụng Rụn, giỏm đốc Ngõn hàng Xyri và Cụng ty Marục.
Anbe Hụờ, đại biểu quận En, của Cụng ty thảm thụ thuộc thõn vương Ả Rập.
Prụxpe Jụtx, đại biểu quận Ơr, của Phỏp quốc ngõn hàng nước Phi Xớch đạo, của Cụng ty Phi và Cụnggụ.
Lusơ, đại biểu quận No của Tổng cụng ty cỏc xớ nghiệp ở Marục.
Tụi núi với ụng bạn:
- Quả thực đấy đớch là những người đại diện vừa cho quyền lợi thật sự của cử tri ở Quốc hội Phỏp, vừa cho quyền lợi nền văn húa Phỏp ở thuộc địa. Nhưng ụng...
- Tụi hiểu ụng sắp núi gỡ rồi, - Xụra ngắt lời tụi, - ụng muốn bảo tụi khụng nghĩ đến đỏm bỏn rum hay cỏc cụng ty độc quyền rượu chứ gỡ? Nhưng mà danh sỏch đó dài và "căn nhà chứa" sẽ bộ quỏ, khụng đủ cho tất cả. Vả lại, kỳ tới tụi cũn một đề nghị hay ho hơn.
Khúi thuốc lỏ ở chiếc tẩu(1) võy lấy Xụra như hương thơm của những đức ụng chồng chung thủy bao quanh thỏnh Jụdộp(2). Xụra chậm rói bảo tụi:
- ễng cú biết là Anbe Xarụ đó đổ bể rồi khụng?
- ...?
- Đừng cú vờ ngốc nga ngốc nghếch nữa. Tụi núi đến con tàu - con tàu duy nhất của Hải đội Đụng Dương - ấy mà... ễng khụng hiểu thỡ để tụi núi cho mà nghe. Muốn cú một Hải đội Đụng Dương, phải cú một con tàu Đụng Dương. Thế là người ta cho đúng "con tàu". Rồi người ta ghi vào tấm lỏi vĩ đại tờn của vị Toàn quyền vĩ đại(3). Dung lượng con tàu, khi ra khỏi xưởng, chỉ là 3.500 tấn. Vài hụm sau, trong bài diễn văn của người cha đỡ đầu lừng tiếng của nú, dung lượng là 6.000 tấn. Vài thỏng sau, theo bài đăng trờn một tờ bỏo lớn thỡ dung lượng ấy là 60.000 tấn. Nú phải chạy 12 hải lý. Khởi đầu nú chỉ chạy cú 6 hải lý thụi.
Bõy giờ thỡ nú tồi quỏ rồi.
Muốn bịp thiờn hạ, người ta dẫn nú sang Trung Hoa. Vỡ người ta quờn khụng cho nú đi tàu hỏa, đến Thượng Hải, cỏi của ấy chẳng chịu đi nữa, nú bại hoại, rỉ nước, hỏng nồi supde, nú muốn tự vẫn, nú chỉ cũn là một chiếc nỳt thũng lọng(1). Tưởng chừng con tàu khốn khổ mắc bệnh giang mai. Nhưng khụng sao. Đụng Dương vẫn kiờu hónh cú hạm đội của mỡnh và những con tàu Xarụ của nú.
- Như vậy, ụng núi với tụi làm gỡ?
- Để ụng hiểu rằng, tụi sẽ là đồ ngu nếu tụi khụng cử vị Tổng trưởng thuộc... thuộc địa của chỳng ta vào Viện Hàn... hàn lõm.
- Với tư cỏch là Đụ đốc Hạm đội Đụng Dương à?
- Đõu phải. Để làm Chủ tịch khoa Giải phẫu.
- ...?
- Võng. Khoa Giải phẫu. Lóo ta ở đấy là rất thớch hợp. Thế ra ụng khụng nghe lóo ta núi về "bảng giải phẫu ở Quảng trường Hũa hợp" sao? Thế ra ụng khụng biết là tất cả trường Đại học Y khoa nhỏo nhỏc cả lờn vỡ bản tuyờn ngụn khoa học đú của Cụ lớn à? Ngài yờu thớch nhiệm vụ đến quặn cả lũng. Lũng đắm say nỗi khú nhọc cấp cao gắn những cơn sốt vào da thịt ngài, hũa lửa vào mỏu trong huyết quản, vào tế bào trong đường gõn, thớ thịt ngài, cứ như chiếc ỏo lửa của Netxuytx(1) bỏm lấy hụng lấy cật. Ngài Tổng trưởng núi: "Tụi thớch nhỡn những đội chấp kớch (phalange) của họ(2)... Lỳc ấy tiếng hụ vỳt lờn từ lồng ngực tụi... như rút vào mỏu tụi chất độc ỏc nghiệt mà thỏnh thần... cú những bộ mặt tối sầm khụng bao giờ cú ỏnh sỏng lung linh soi đến... những lời xưa kia thốt lờn từ đỏy trỏi tim vĩ đại nhất... võn võn...". ễng nghĩ xem với những bắp thịt, đường gõn, cỏi... bộ mặt và những đội phalange ấy, người ta cú thể nặn thành một vị khai húa cừ lắm chứ, trừ phi...
Nhưng thụi, hóy đi uống chơi một cốc bia. ễng đi chứ?
NGUYỄN ÁI QUỐC
Bỏo Người cựng khổ, số 12,
thỏng 2-1923 và số 14, thỏng 4-1923.
Bản dịch: Phạm Nguyễn,
Truyện và ký, Nhà xuất bản Văn học,
Hà Nội, 1985, trang 59-65.
1. Bắt đầu bằng Th hoặc H: Nguyờn văn phải dịch như sau: "Bắt đầu bằng chữ C" (Vớ dụ: Co... Colonie nghĩa là thuộc địa, Ca... acadộmie nghĩa là Viện Hàn lõm). Chuyển dịch khỏc đi (Th và H) cho hợp với nghĩa dịch tiếng Việt: Thuộc... thuộc địa, Hàn... hàn lõm.
1. Gap (Gafsa): một tỉnh ở miền Nam Tuynidi, nơi cú nhiều mỏ phốt phỏt.
1. Tẩu thuốc lỏ, loại điếu ngậm nhỏ xinh mà bọn trưởng giả đương thời ưa dựng.
2. Thỏnh Jụdộp: Jụdộp xuất thõn là một chàng thợ mộc, sau này lấy bà Mari. Khi Mari cũn trẻ, đến tuổi lấy chồng, nhiều chàng trai cập kố dạm hỏi. Người nhà Mari bảo cỏc chàng rể tương lai mỗi người đặt một chiếc gậy cựng vào một chỗ, gậy người nào nở hoa thỡ người ấy sẽ được kết hụn cựng nàng. Chớnh chàng Jụdộp đó làm được điều lạ ấy. Sau khi lấy Jụdộp, Mari được thần Gabrien bỏo cho biết là bà sẽ sinh ra Jờxu là con của Thượng đế và là Chỳa Cứu thế. Sau đú, Jụdộp mơ thấy mỡnh được trao nhiệm vụ giữ Mari làm vợ, cũn Jờxu là con nuụi. Mari là mẹ nhưng vẫn là đồng trinh. Chàng thợ mộc Jụdộp trở thành thỏnh Jụdộp, mói mói là người chồng chung thủy của người vợ suốt đời đồng trinh là bà Mari.
3. Vị Toàn quyền vĩ đại: trong nguyờn văn: Gouvernail (bỏnh lỏi, tấm lỏi) và gouverneur (người cầm lỏi). Đõy là hai từ cựng họ, nhưng Gouverneur cũn cú nghĩa là Toàn quyền. Tỏc giả chơi chữ để mỉa mai Anbe Xarụ.
1. Chiếc nỳt thũng lọng: tỏc giả lại chơi chữ. Tiếng Phỏp Noeud vừa cú nghĩa là nỳt, là hải lý, mà Noeud coulant lại là nỳt thũng lọng.
1. Netxuytx: theo thần thoại Hy Lạp, Netxuytx là một con nhõn mó mỡnh ngựa, đầu người, muốn cướp nàng Đờjania vợ của dũng sĩ Hecquyn, nờn bị dũng sĩ dựng tờn tẩm mỏu long xà bắn trỳng ngực. Trước khi chết, Netxuytx bày cho Đờjania lấy một ớt mỏu mỡnh (cú lẫn mỏu long xà tẩm đầu mũi tờn) để khi nào Hecquyn ruồng bỏ mỡnh thỡ tẩm vào một chiếc ỏo cho Hecquyn mặc, đú sẽ là thứ bựa tỡnh yờu giữ được hạnh phỳc. Về sau, Hecquyn mờ nàng Iụn, Đờjania đó làm theo lời dặn của Netxuytx gửi ỏo cho chồng. Vừa mặc vào, Hecquyn thấy người núng ran như lửa, quằn quại, đau đớn điờn cuồng, muốn cởi ra thỡ bị rứt từng mảng thịt. Biết khụng qua khỏi cỏi chết, Hecquyn lờn nỳi Etna lập hỏa đàn rồi tự thiờu.
2. Chấp kớch: Trong nguyờn văn tỏc giả dựng chữ phalange vừa cú nghĩa là đội chấp kớch (thời Hy Lạp cổ), vừa cú nghĩa là đốt (đốt ngún chõn, ngún tay). Nghĩa sau (đốt) cũng lại hợp với mạch cỏc từ về thõn thể trong đoạn văn trờn như: lũng, da, mỏu, huyết quản, gõn, thịt, đốt, ngực, mặt, tim... Tỏc giả chơi chữ thật tài tỡnh mỉa mai Anbe Xarụ.