ANDRÉ - MARIE AMPÈRE
(1775 - 1836)
Ampère nhà vật lý người Pháp đã sáng lập ra môn điện từ học.
Cha ông là một nhà buôn tơ lụa, hoạt động trong vùng Poleymieux gần Lyon. Ampère được nuôi dạy mà không có thầy giáo riêng, giống như Jean - Jacques Rousseau. Ngay từ bé, ông đã tỏ ra có một sự ham muốn hiểu biết hết sức mãnh liệt về tất cả những gì ở xung quanh. Trước khi biết chữ, ông đã rất thích nghe đọc Hisoire naturelle (Lịch sử tự nhiên) của Buffon. Cha ông bắt đầu dạy ông tiếng La tinh, nhưng do thấy ông có năng khiếu đặc biệt về toán học nên đã để ông có thể phát triển được năng khiếu về toán. Vì vậy, người cha đã cho ông đọc mọi sách vở cần thiết. Amperè đọc say mê mọi thứ mà ông có được về văn học, triết học và toán học. Với trí nhớ kỳ lạ, ông nhanh chóng nắm được toàn bộ kiến thức trong 28 tập của Bách khoa thư từ vần A đến vần Z.
Ông tiếp nhận cuộc cách mạng 1789 với sự rung cảm mạnh mẽ. Nhưng, sau khi mất người chị cả, người đã có ảnh hưởng lớn đến ông thời thơ ấu; tiếp đến là một sự việc khủng khiếp vào năm 1793, cha ông bị đưa ra trước tòa án cách mạng và bị hành hình do dại dột nhận chức Thẩm phán hòa bình trong cuộc nổi dậy ở Lyon chống Quốc gia. Sau sự cố này, ông đã lâm vào tình trạng đau đớn điên dại. Sau đấy, ông say mê lao vào môn thực vật học và dần dần ông đã qua được khủng hoảng về tư tưởng.
Amperè cũng rất say mê thi ca và âm nhạc. Ông đã viết những dòng thơ lãng mạn mà nhiều người nhận xét là giống như trong Méditations (Trầm tư) của Lamartine. Việc ông lấy vợ là cả một câu chuyện rất thơ mộng. Trên cánh đồng ông gặp một thiếu nữ tóc hung đang hái hoa mà ông chưa hề thấy và ông cũng chẳng biết chút gì về nàng. Nhưng không hề ngần ngại, ông lập tức đưa ra lời cầu hôn. Ba năm sau, năm 1799, ông đã cưới cô Julie Carron này và nàng đã sinh cho ông một đứa con trai Jean - Jacques, sau này là nhà văn và Viện sĩ Hàn Lâm.
Do cưới vợ, Amperè buộc phải đi làm để nuôi gia đình. Lúc đầu ông dạy các lớp học thêm ở Lyon. Sau đó, năm 1801, nhờ sự can thiệp của mấy người bạn, mặc dầu chẳng có bằng cấp gì, ông được cử làm Giáo sư vật lý tại École centrale del’ Ain ở tỉnh Bourg-en-Bress. Vì tình trạng sức khoẻ của vợ, ông đến tỉnh này chỉ có một mình. Ở đây, hàng ngày ông viết thư cho vợ và lao vào các thí nghiệm hóa học đồng thời còn biên soạn khảo luận. Considé rations sur la theorie mathematique du Jeu (Nghiên cứu lý thuyết toán học của trò chơi - 1802).
Sau đấy, qua các cuộc thanh tra học chính của Lolande và Delambre đã thấy được tài năng của Amperè và ông đã nhanh chóng được cử làm chủ nhiệm bộ môn toán và thiên văn ở một trường phổ thông mới ở Lyon. Ở đây, một cái tang đau đớn đã đến với ông – người vợ yêu quý đã qua đời và ông đã không thể nào sống ở đó được nữa. Năm 1806, ông đã lấy một người vợ thứ hai, nhưng cuộc hôn nhân lần này chỉ mang lại cho ông sự thất vọng.
Theo đề nghị của Delambre, năm 1805 Amperè được làm phụ đạo về toán giải tích ở Đại học Bách khoa tại Paris. Năm 1808, ông được cử làm Tổng thanh tra Đại học, và năm 1809, chủ nhiệm bộ môn cơ học ở Đại học Bách khoa. Năm 1814, ông được bầu làm Viện sĩ Ban hình học Viện Hàn Lâm khoa học.
Khi nghe nói về nhà vật lý Hà Lan, Hans Christian vào năm 1820 đã khám phá ra độ lệch của một kim nam châm khi đặt gần một dây có dòng điện chạy qua. Có nghĩa là đã tìm thấy một mối quan hệ giữa điện và từ, và chỉ trong một tuần lễ ông đã hoàn thành công trình đầu tiên trong một loạt các công trình đưa đến lý thuyết đầy đủ của hiện tượng mới đó ông đã đưa ra một định luật của điện từ học (thường gọi là Định luật Amperè). Trong định luật này đã xác định lực từ giữa hai dòng điện.
Amperè đã chế tạo ra một dụng cụ để đo dòng điện, về sau được hoàn chỉnh và gọi là Điện kế - hay là Ampère kế.
Tác phẩm chính của Amperè là Mémoire sur la théorie mathematique des phénomènes electro-dynamiques, uniquement dédiutes de I experi-ence - Hồi ký về lý thuyết toán học của các hiện tượng điện động học, rút ra từ thí nghiệm, xuất bản năm 1827.
Vào cuối đời, Ampere sống chẳng khá giả gì nhưng ông luôn luôn dành số tiền ít ỏi có được vào việc chế tạo thiết bị nghiên cứu khoa học. Cô con gái Albine lấy phải một viên sĩ quan nghiện ngập và nợ nần như chúa chổm nên cuối cùng đã hóa điên.
Ampere trong một chuyến thanh tra vào lúc ông đã sáu mươi mốt tuổi đã bị một trận ốm ở Roanne. Ông muốn quay về Paris, nhưng chỉ đến được Marseille thì phải nằm lại. Ở đấy ông đã nói một câu nổi tiếng khi trả lời một người bạn đồng nghiệp đến thăm ông: ''Sức khỏe của tôi? Đúng là sức khỏe của tôi. Song có lẽ chúng ta chỉ nói đến những chân lý vĩnh cửu, những sự việc và những con người đã gây hại hay làm lợi cho nhân loại”. Ông mất ngày 10 tháng 6 năm 1836.
