CROMWEL (OLIVIER) (1599 - 1658)
Cromwell xuất hiện trên chính trường nước Anh vào 1640 khi ông được bầu vào Nghị viện. Tại đây, ông lập tức chứng tỏ mình là một người rất năng động. Ông đã đứng vào phái cứng rắn trong Nghị viện nước Anh, chống lại chế độ độc tài quân chủ và quyền uy của Giáo hoàng. Ông chủ trương xây dựng lực lượng quân sự để đối phó với cuộc nội chiến lần thứ nhất (Tháng Giêng - 1642). Cuộc nội chiến xảy ra đã lập tức thể hiện những tài năng quân sự đặc biệt nổi bật của Cromwel. Sau khi tự mình xuất kinh phí để tổ chức và nuôi dưỡng trung đoàn mang tên ''Côtes de fer" (Sườn Sắt) gồm 1000 binh sĩ có khả năng tác chiến và kỷ luật cao, đầu năm 1643 ông lập thêm đội quân của Hiệp hội các quận phía Đông (Easter Association) và là Trung tướng chỉ huy các lực lượng mới được thành lập.
Với ưu thế tuyệt đối của đội kỵ binh thiện chiến, ông lập tức giành chiến thắng ngay trong trận đánh ở Marston Moor (Tháng 7 - 1644). Trong cuộc khủng hoảng ở nước Anh vào mùa Đông 1644 - 1645, Cromwel là thủ lĩnh của những người trung lập. Thành công lớn nhất của ông vào lúc đó nhằm xóa bỏ những mối bất hòa trong quân đội là mệnh lệnh ''hãy quên mình" (Tháng 4 - 1 645) mà Cromwell là một tấm gương mẫu mực nhất.
Ngay sau đó, ông được giao nhiệm vụ chỉ huy đội quân kỵ binh với một lực lượng hùng hậu trong ''quân đội kiểu mới" (I'armée nouveau modéle) và đã chiến thắng oanh liệt ở Naseby (Tháng 6-1645). Đảng quân chủ bị thất bại và uy tín của Cromwell được tăng lên gấp bội trong lực lượng vũ trang.
Cromwell hy vọng vào một giải pháp hòa bình, để cuối cùng có thể hạn chế bớt quyền lực quân chủ và sớm giải thể chế độ Nhà thờ, hạn chế bớt quyền hành của Quốc hội hoặc không tạo ra một chế độ Nhà thờ Nhà nước mới (nouvelle Eglise d'Etat).
Đa số Quốc hội kịch liệt chống lại giáo phái và quân đội.
Trong khi Cromwell đứng về phía quân đội và chống lại mạnh mẽ những kẻ chủ trương san bằng tất cả thì cuộc nội chiến lại xảy ra, vào năm 1648. Do được lợi thế vì phe chống đối ông bị phân hóa, chia rẽ, Clomwell đã giành thắng lợi dễ dàng. Trước tình thế một bên là đa số Nghi viện chống đối quân đội và một bên là sự say mê cuồng nhiệt trong chiến đấu của quân đội, Cromwell buộc phải có những quyết sách đúng đắn. Tháng 12 - 1648, Cromwell quyết định chấm dứt mọi âm mưu bằng một hành động khẩn trương mau lẹ, đưa ra khỏi các Viện của Quốc hội phần lớn những kẻ chống đối; số còn lại hình thành một Nghị viện phần cuối (Croupion); loại bỏ Thượng viện và kết án tử hình Vua Charles Đệ nhất vào Tháng Giêng 1649.
Cuối năm 1649, những kẻ chủ trương san bằng tất cả cũng bị Cromwell loại bỏ. Nước Anh bấy giờ chỉ còn lại hai cơ quan quyền lực là Nghị viện phần cuối và Hội đồng quân đội, trong đó Cromwell là thành viên chủ chốt của cả hai cơ quan và nổi lên như một nhân vật có thế lực nhất - một chúa tể thực sự.
Tuy nhiên, ông còn phải vật lộn đối phó để duy trì chế độ mới và giữ cho nó tồn tại. Trước hết, cần phải chinh phục Irlande và Ecosse. Trong hai năm 1650 - 1651, Cromwell thân chinh đánh chiếm Irlande và con rể ông là Ireton đã hoàn tất công việc này.
Tháng Chín, Tháng Mười - 1649 Drogheda Wexfdond bị đánh chiếm và bị triệt hạ, khoảng vạn dân Irlande hoặc bị tàn sát, hoặc bị đem bán làm nô lệ. Huân tước Nghị viện Fleetwood được giao cai quản hòn đảo này vào năm 1654 - 1655 đã tịch thu và chia lại hơn một nửa đất đai và đẩy những người bị cướp đoạt sang Connacht. Xứ Ecosse theo đạo Tin Lành đã nhận theo Charles II thì quân đội bị đánh bại ở Dunbar (1650) và ở Worcester (1651), còn vị lãnh chúa thì bị buộc phải đi đày. Lãnh thổ Ecosse bị sát nhập vào Common Wealth.
Cromwell rất muốn có một sự liên minh trên biển với các cường quốc Tin Lành song lại mâu thuẫn với việc ông đã đưa ra Nghị viện nước Anh thông qua một định ước về hàng hải, trong đó các hải cảng của Anh chị cho phép các tàu thuyền của nước Anh ra vào mà thôi. Mâu thuẫn đó đã lôi cuốn Cromwell vào một cuộc chiến đấu mới chống lại các tỉnh được hợp nhất (7 tỉnh cũ thuộc Hà Lan ngày nay).
Hạm đội hùng mạnh của nước Anh do Cromwell tổ chức và chỉ huy đã cho phép nó đương đầu với cuộc chiến và thắng lợi cuối cộng của nó đã cho phép nước Anh trở thành một đại cường quốc trên biển.
Với những chiến tích vang dội và một công cuộc cải tổ nội chính đẹp đẽ, Cromwell vẫn chưa cho phép ông được an tâm: Trong khi Nghị viện dù đã được thanh lọc, vẫn còn tỏ rõ những thái độ chống đổi buộc Cromwell lại một lẩn nữa cho quân lính đuổi các thành viên của nó ra ngoài, đồng thời giải tán luôn cả Hội đồng Nhà nước. Thay vào đó là một Hội đồng gồm bảy quân nhân và ba dân sự. Hội đồng mới rày đã yêu cầu các tập thể tôn giáo bầu ra một ''Nghị viện nhỏ" (Petit Parlement) được gọi là ''Nghị viện Barebone”, gồm những người mới được chọn lọc bầu ra, song họ rất thiếu kinh nghiệm và năng lực nên đã nhanh chóng biến mất trên chính trường nước Anh (Tháng Bảy, Tháng Mười năm 1653).
Sau đó, Cromwell được nhận danh hiệu Huân tước bảo quốc và giữ quyền thống lĩnh cùng với một Hội đồng Nhà nước gồm hai mươi mốt thành viên.
Tuy vậy, những sự chống đối ngày một tăng lên cùng với sự bất hòa trong nhóm cầm quyền đã buộc vị bảo quốc phải có một Chính phủ cứng rắn. Trên thực tế, Cromwell phải giấu danh một vị lãnh chúa để điều khiển một Chính phủ quân sự độc tài. Đó cũng chính là lý do dẫn đến cuộc khủng hoảng ở trong nước và các thuộc địa.
Tình thế đã buộc Cromwell phải giải tán Quốc hội và giao cho quân đội cai quản đất nước. Ông chia nước Anh thành các khu vực quân sự và giao cho mười bốn viên Thiếu tướng cai trị. Bằng tất cả mọi nỗ lực của mình, Cromwell đã chứng minh rằng sự nghiệp do ông chiến đấu và xây dựng đã có những thành công to lớn; mặc dầu có sự chống đối quyết liệt của Quốc hội và những mưu phản nằm ngay trong phái những người quân chủ.
Cromwell đã lập lại trật tự tại ba vương quốc, xây dựng một nền cai trị kiểu mới, ghi một dấu ấn phát triển tốt đẹp trong lịch sử Vương quốc Anh. Ông đã thực hiện một sự khoan dung rộng rãi đối với tôn giáo, đồng thời đưa lực lượng quân đội và hải quân Anh đến một đỉnh cao chưa từng thấy trước đó. Cromwell cũng tìm tòi mọi biện pháp để phát triển sức mạnh về kinh tế của đất nước bằng nhiều hiệp định thương mại với các quốc gia lân bang, mặt khác cũng khẳng định những thế mạnh trên biển của Anh với Tây Ban Nha và Pháp. Ngay ở cùng biển Địa Trung Hải và Antilles sự chống đối với Tây Ban Nha một cách không khoan nhượng càng khẳng định uy quyền của Cromwell. Đó là những lý do chính đáng để Pháp và Tây Ban Nha phải coi trọng.
Những thành công của Cromwell đã dẫn đến việc ông được phong vương và trao vương miện; nhưng để tránh những đột biến trong quân đội, Cromwell đã không nhận sắc phong.
Sau đó, ông tiếp tục tăng cường quyền uy của mình trong quân đội bằng việc liên minh với Pháp để đánh Tây Ban Nha (năm 1657) và chính những chiến công ở vùng Dunes (Tây Ban Nha) chủ yếu do quân đội Anh quốc giành được, càng làm nổi bật vị trí chỉ huy của Huân tước bảo quốc Cromwell.
Trên cơ sở quyền uy của mình, ông đã sáp nhập Dunkerque vào Liên hiệp Anh, tạo nên chiếc cầu nối thuận tiện với đất liền.
Với một cuộc đời chinh chiến và trải qua quá nhiều biến động trong hoạt động chính trường, Cromwell đã bị kiệt sức nhanh chóng và qua đời vào tháng Chín năm 1658. Con trai ông là Richard được chỉ định làm người kế nghiệp.
Chính thể bảo quốc do Cromwell tạo dựng bằng tài năng quân sự và chính trị của mình, tuy ngắn ngủi nhưng đã đánh dấu một thời kỳ quyết định trong lịch sử phát triển của Vương quốc Anh. Từ đó không một thế lực nào mà nó từng chống lại như nền quân chủ, chế Độ Nhà thờ, và giai cấp quý tộc hy vọng tìm lại được sức mạnh trong quá khứ.
