JOSEPH PRIESTLEY
(1733 - 1804)
Joseph Priestley (Giôdép Pristlây) sinh ngày 13 tháng 3 - 1733 tại một thành phố nhỏ Fieldhead thuộc nước Anh, là con trai một người thợ dệt nghèo. Cha mẹ mất khi cậu bé chưa đầy bảy tuổi, cậu đến sống với người cô thuộc Giáo phái Catvin (Can vanh). Cậu dễ dàng đọc thông viết thạo các thứ tiếng Hy Lạp, La tinh, Pháp, Đức và ngay cả tiếng Ả Rập, tiếng Hèbreux, tiếng Canđê, tiếng Syriác. Từ 1752 đến 1755, học ở Hàn Lâm Viện Daventry. Làm trợ lý trong giáo xứ Needham Market trong ba năm. Năm 1761 làm Giáo sư và viết cuốn Mở đầu ngữ pháp tiếng Anh - ông được Benjamin Franklin khuyến khích khi ông viết sách về điện. Năm 1767, ông công bố cuốn Lịch sử và tình trạng hiện nay về điện (lực tỷ lệ ngược với bình phương của khoảng cách). Năm 34 tuổi (1767), ông trở thành Mục sư tại Nhà thờ Mill Hill ở vùng Leeds. Ông chú ý tới nhà máy bia gần nhà ở Leeds. Trong sáu năm, ông đã xác định được mười khí mới như CO, CO2, oxyd nitơ, HCl,… Năm 1769 ông phát minh ra chậu thu khí bằng thủy ngân để hứng khí tan trong nước. Ông thấy thể tích không khí giảm đi 1/5 khi có sự hô hấp hoặc đốt cháy. Năm 1771, ông phát hiện rằng cây cối hồi phục được không khí đã được sử dụng bởi chuột hoặc một ngọn lửa. Năm sau ông đã tìm ra dyoxyd nitơ. Phát minh quan trọng nhất của ông là vào năm 1774, ông dùng một kính lúp lớn giữ các tia nắng Mặt trời để nung nóng bột oxyd thủy ngân đỏ, ông thu được một chất khí không màu. Ông đưa một cây nến đang cháy vào lọ chứa khí thì nến không bị dập tắt mà cũng cháy rực hơn trước: ông đã tìm ra ôxy, nhưng tên ôxy là do Lavoisier (Lavoadiê) đặt ra sau này. Ông xác định được khí Amontac (khí này ngày nay được dùng làm gazơ của tủ lạnh và sản xuất phân đạm). Ông còn nhận thấy tác dụng của ánh sáng đối với sự quang hợp, tìm ra SO2, N2, khử các oxyd kim loại khi đun nóng H2 (hyđrô).
Năm 1772, ông rời Leeds và nhận chân thủ thư cho con của Bá tước Shelburne. Sau tám năm sống chung với ngài Shelburne, ông về hưu với một khoản trợ cấp nhỏ. Ở Bimlingham, năm 1782, ông xuất bản cuốn Lịch sử tham nhũng của Đạo Cơ Đốc. Năm 1791, ông bảo vệ cách mạng Pháp trong cuốn Thư gửi cho Burke. Ngày 14 tháng 7 - 1791, một đám đông bị kích động đã nổi dậy và cướp phá nhà thờ và nhà riêng của ông. Tình thế buộc ông phải dời Birmingham và hai năm sau (1794) từ London ông phải di tản sang Hoa Kỳ. Bấy giờ Priestley đã ngoài 60 tuổi, ông ở nhà cùng với ba người con trai tại Northumberland Bang Pennsylvania. Năm 1803, sau khi ông qua đời, căn nhà và phòng thí nghiệm của ông trở thành Viện bảo tàng Quốc gia.
GS. VŨ VĂN CHUYÊN
