ALEKSANDR MIKHAILOVITS BUTLEROV (1828 - 1886)
A.M.Butlerov sinh ngày 25-8-1828, tại một thị trấn nhỏ Chistopol (Nga). Mẹ mất sớm, từ năm 11 tuổi, cha tham gia quân đội, cậu bé thông minh và hiếu động được ông bà ngoại nuôi dạy. Thuở nhỏ Sasha (tên thân mật của A.M.Butlerov) đã ham mê quan sát cây cỏ, sưu tập côn trùng, và làm những thực nghiệm về hiện tượng vật lý và hóa học. Sau khi tốt nghiệp xuất sắc trung học vào năm 16 tuổi, A.M.Butlerov theo học hóa học ở trường Đại học Kazan thành lập năm 1805 đóng vai trò lãnh đạo trong lịch sử hóa học nước Nga. Tại đây, ông đã được nghe bài giảng của nhà hóa học vô cơ nổi tiếng Kari Klaus và được nhà Bác học này hướng dẫn những công trình thực nghiệm đầu tiên. Năm 1854 vào tuổi 26, Butlerov nhận được học vị Tiến sĩ hóa học và được bổ nhiệm làm Giáo sư trường Đại học Kazan. Sau những chuyến trao đổi khoa học ở nước ngoài, tiếp xúc với những nhà hóa học lớn nhất đương thời như Fresenius, Mohr, Bunsen, Kekulé, Wurtz, Wohler,… Butlerov đã nắm được những kiến thức hóa học mới, ông đã nghiền ngẫm và hệ thống hóa lại và đến năm 1861, ông đưa ra những luận điểm của lý thuyết cấu tạo hóa học của các hợp chất hữu cơ. Ông đã đưa vào khoa học hàng loạt khái niệm mới về cấu tạo hóa học của phân tử, mà thời đó không dễ gì được thừa nhận. Butlerov đã tiến hành hàng loạt nghiên cứu để chứng minh các luận điểm của mình.
Nếu như năm 1861, Butlerov giải thích hiện tượng đồng phân: sở dĩ các hợp chất hữu cơ có cùng công thức chung, cùng thành phần nhưng tính chất khác nhau là do cấu tạo hóa học khác nhau; thì năm 1863, ông thông báo: trong năm trước, ông đã điều chế được rượu butylic bậc ba, đầu tiên là metylcacbinol mà công thức trước đây chỉ hình dung trên giấy. Năm 1864, phát triển quan điểm đồng phân, ông tiên đoán sự tồn tại một số hợp chất hữu cơ của hydrocarbon no và không no thì hai năm sau, ông điều chế được trong phòng thí nghiệm isobutan - một hydrocarbon no đầu tiên có mạch nhánh - và tiếp đó, isobutyten - một hydrocarbon chưa no đầu tiên có mạch nhánh.
Đi xa hơn nữa, Butlerov còn xác định khả năng trùng hợp của Isobutylen để từ đó đề cập đến tương lai rộng lớn của phản ứng trùng hợp ''một trong những phản ứng tổng hợp đáng lưu ý nhất”. Đúng như ông đã khám phá và dự đoán, phản ứng trùng hợp là phương pháp tạo ra hàng loạt các hợp chất cao phân tử quan trọng nhất với ứng dụng đa dạng mà thiếu chúng không hình dung được những tiện nghi sinh hoạt và đồng thời là vật liệu cho khoa học, kỹ thuật hiện đại sẽ khủng hoảng đến mức nào?
Butlerov sau khi về hưu (1880) ông vẫn để lại nhiều công trình và những ý tưởng có giá trị. Ví dụ ông cho rằng, khối lượng nguyên tử của một nguyên tố không phải luôn luôn là hằng số mà vẫn có thể thay đổi khi “năng lượng hóa học” của nguyên tố thay đổi. Ý tưởng đó sau này được thấy là đúng với các chất đồng vị phóng xạ.
Butleroy có vai trò quan trọng trong việc lập nên trường phái đầu tiên các nhà hóa học hữu cơ ở Nga. Từ đó xuất hiện không ít những nhà Bác học lỗi lạc.
Ông mất năm 1886, khi đi khảo sát về nông nghiệp ở vùng Kavkaz mà ông rất quan tâm.
KS. NGUYỄN QUỐC TÍN
