CHỮ VIẾT VÀ CHỮ IN Ở CHÂU ÂU
Tất cả các kiểu chữ in, từ kiểu cổ xưa nhất cho đến kiểu hiện đại thất vẽ bằng máy tính điện tử, đều dựa vào dạng chữ viết. Mối quan hệ ấy giữa chữ viết và chữ in đặc biệt thấy rõ trong lịch sử thiết kế chữ in ở Châu Âu.
Người Phénicie và người Hy Lạp, những người sáng tạo ra những hệ chữ cái đầu tiên từ đó sinh ra các hệ chữ viết ở phương Tây, là những người đi biển và xâm chiếm thuộc địa; họ cần phải truyền đi rất xa những thông điệp vừa dễ đọc, vừa chính xác. Vì vậy, từ rất sớm chữ viết ở phương Tây đã đặt yêu cầu viết nhanh lên hàng đầu và do đó, các ký hiệu phải được đơn giản hóa. Việc tạo ra một hệ các chữ cái dựa trên âm vị (chứ không phải một hệ chữ tượng hình) và chỉ gồm có khoảng hai chục ký hiệu để ghi lại tiếng nói là một giai đoạn quyết định trong quá trình trừu tượng hóa ấy; trong đó, người Hy Lạp đã đóng vai trò hàng đầu bằng cách hoàn thiện rất nhiều hệ chữ cái Phénicie. Hệ chữ cái ấy mà người Hy Lạp đã tạo ra là nguồn gốc sinh ra bảng chữ cái Latinh được dùng phổ biến trên Thế giới ngày nay.
Ở Thế kỷ IV, thời hoàng kim của tư tưởng Hy Lạp, chữ viết lôních đã có dạng chữ nhật của chữ hoa ngày nay. Ở thời Cổ đại Hy Lạp và La Mã, chữ viết có hình dạng hài hòa và cân đối, được gọi là kiểu chữ Lapiđarivi. Lapiđarivi giống với kiểu chữ oai vệ khắc trên đá. Với những đường chắc khỏe khoắn, những nét sổ rộng nổi bật ngoài nắng cũng như trong bóng râm, kiểu chữ viết này đáp ứng yêu cầu về sự hài hòa và thẩm mỹ, song đồng thời còn thể hiện sức mạnh của triều đình. Ta có thể coi chữ hoa trong chữ viết Latinh là cơ sở cho những phát triển về sau trong các loại chữ viết và sau đó là các kiểu thiết kế chữ ở phương Tây.
Chữ viết Kirin được những người Kitô giáo chính thống dùng cho các thứ tiếng Xlavơ, nhất là ở Nga, cũng đưa vào kiểu chữ viết đứng đồ sộ oai vệ đó. Được sử dụng một cách hệ thống như một dạng chữ tượng âm, chữ viết Kirin được sử dụng rộng rãi thay thế cho chữ viết Latinh tại các nước Xlavơ. Bắt nguồn từ những dạng chữ trong sách Hy Lạp, kiểu chữ viết này được coi là do các nhà truyền giáo Hy Lạp Cyrille và Methode ở Thế kỷ IX sáng tạo, đã được Hoàng đế Byzance Constantine VII tiêu chuẩn hóa.
Sau kiểu chữ Cadrat vuông vức, nặng nề - cơ sở của mọi kiểu chữ Latinh - và chữ hoa Ruxtica của người La Mã, dạng ban đầu của kiểu chữ thảo; chữ viết tiến hóa theo dạng chữ tròn Unxian. Đến Thế kỷ IX Hoàng đế Charlemagne bắt tất cả Đế chế thần thánh La Mã sử dụng một kiểu chữ thường gọi là chữ Carolin, mang hầu hết những đặc điểm của loại chữ ngày nay mà trong nghề in ta gọi là chữ in thường. Việc chính thức sử dụng loại chữ thảo này không làm mất đi loại chữ hoa; trong suốt Thế kỷ IX nó là loại chữ chủ đạo ở Tây Âu là được dùng làm mẫu cho tất cả những người sáng tạo mẫu chữ sau đó, cho đến thời kỳ đầu của nghề in ở Châu Âu thuộc Thế kỷ XV.
Vào Thế kỷ XII, với việc thành lập các trường đại học ở Châu Âu, giấy da cừu trở nên hiếm. Một kiểu chữ mới, gọi là chữ Gothique, gãy khúc và hẹp theo hình ảnh các vòm cuốn nhọn, đáp ứng những đòi hỏi của thời đó là tốn ít chỗ. Với kiểu chữ đó, tư tưởng dường như được truyền đạt bằng một thứ lưới. Mẫu chữ đó sinh ra hai kiểu chữ cơ bản: chữ Textura, rắn rỏi, thẳng đứng, chủ yếu dùng cho những văn bản lễ thức; chữ Rotunda mềm mại hơn. Đến Thế kỷ XV, loại chữ Gothique góc cạnh ấy được các tầng lớp học thức ở Pháp chiếm hữu và được gọi là chữ bata. Việc sáng chế và sử dụng rộng rãi kính đeo mắt làm cho chữ viết có thể nhỏ đi. Mãi đến cuối Thế kỷ XVI, người Đức mới đưa chữ hoa vào bảng chữ cái Gothique để làm các bản in bằng gỗ. Trước đó, chỗ dành cho các chữ hoa đầu mục hay đầu trang vẫn để trống khi in và vẽ thêm vào sau bằng tay.
Khi khắc chữ, người Đức dùng một kiểu chữ nhọn đầu, gẫy khúc và hơi kiểu cách khiến cho nó có tên gọi là chữ fraktur. Chính Albrecht Durer, họa sĩ lớn kiêm nghệ sĩ khắc gỗ và nhà kỷ hà học cho rằng, chữ viết có thể tuân theo các quy tắc toán học; ông tìm cách đặt ra một nguyên tắc xây dựng cho chữ Gotllique, đem lại một vẻ cân đối cho mỗi chữ.
Khoảng năm 1440, nhà ấn loát Đức Johannes Gensneish tức Gutenberg, người có công lao to lớn đã tập hợp và tổ chức tất cả các phương thức in: chế tạo đồng mô, đúc chữ, sắp chữ, máy in tay. Nhờ có phát minh ấy, nghề in lan truyền nhanh chóng. Cuốn Phúc âm 42 dòng như đã nói ở trên của Gutenberg, ấn phẩm lớn đầu tiên của nghề in ở phương Tây, hãy còn in bằng kiểu chữ Gothique. Sau đó, Guterlberg tăng các kiểu chữ của ông lên đến gần 300 kiểu để có thể sao chép càng trung thành càng tốt các kiểu chữ khác nhau.
Các nhà nhân văn Italia ở Thế kỷ XV không bao giờ dùng chữ Gothique, Petrarque cho rằng, kiểu chữ ấy đọc từ xa thì nhòe và đọc gần thì mỏi mắt, như thể nó được tạo ra không phải để đọc mà để nhằm mục đích nào khác. Thời kỳ Phục hưng ở Italia, những nhà chuyên môn về thuật viết chữ trở lại với những kiểu chữ đồ sộ xưa kia ở thời Cổ đại cổ điển; qua đó, nối lại với những đặc tính đơn giản và sáng sủa, hiện vẫn là những đặc điểm của chữ in ngày nay. Với các nghệ sĩ của mình, phương Tây tiếp tục theo đuổi một ảo tưởng là ''tỷ lệ thần thánh”, cái tỷ lệ toán học được coi là bí quyết tạo nên vẻ đẹp Leonardo da Vinci đi tìm tỷ lệ đó trong cơ thể con người, cũng như Durer và nhà vẽ mẫu chữ in nổi tiếng người Pháp Geoffroy Tory. Ông này nghiên cứu cấu tạo của các chữ theo những tỷ lệ của cơ thể con người trong cuốn chuyên luận về thiết kế chữ của mình là Le Champfleury (1529).
Một sự kiện quan trọng khuyến khích một quan niệm mới về chữ in là vụ cướp phá Thành phố Mainz năm 1462, khiến cho nhiều người cộng sự của Gutenberg phải rời bỏ thành phố. Những người này đã đem những bí mật trong nghề in đi truyền bá ở nhiều nước Châu Âu. Một trong số những người đó là nhà khắc chữ Nicolas Jenson người Pháp đến ở Venise năm 1470 và tại đó, ông lấy từ lối chữ viết của các nhà nhân văn chủ nghĩa để vẽ một kiểu chữ mới chân hình tam giác rất trong sáng và rất đẹp, được gọi là kiểu chữ Roman. Tên đó về sau, được dùng để chỉ tất cả các loại chữ đứng. Trong số những người thừa hưởng công xưởng của ông tại thành phố nổi tiếng này, nhà học giả Alde Manuce, một trong những tên tuổi lừng lẫy của ngành xuất bản ở Châu Âu; được đặc biệt nổi tiếng về việc đã giao cho nhà thiết kế chữ Francesco Griffo (người Boulogne) khắc những mẫu đầu tiên của một kiểu chữ nghiêng lúc bấy giờ được gọi là chữ Aldin và bây giờ gọi là chữ nghiêng (Itallc). Kiểu chữ này dựa vào kiểu chữ thảo thường được dùng ở các dinh chưởng ấn để viết cho nhanh.
Thế kỷ XVI là thời hoàng kim của thuật viết chữ ở Châu Âu với đông đảo những bậc thầy về thuật viết chữ như Ludovico degli Arrighi, Ugo da Carpi, Giovanniatonio Tagliente và Plantino ở Italia, Jean Ceauchenne ở Pháp và Roger Ascham ở Anh. Nhờ những tiến bộ trong kỹ thuật khắc đồng, xuất hiện một loại chữ thảo có móc mảnh được hoàn thiện trong các tác phẩm của Lucas Matherot và Louis Barbedor.
Ở Pháp, nơi sự phát triển của nghề in chịu sự ảnh hưởng của các công trình của Geoffroy Tory dòng họ Estinne; quan ấn loát của Vua Francois I, giao cho Claude Garamond (hoặc Garamorld) thựch hiện một đơn đặt hàng của nhà Vua là khắc chữ cho việc xuất bản những tác phẩm cổ điển Hy Lạp. Kiểu chữ ấy thanh tao và gọn ghẽ, được gọi là những con chữ Hy Lạp của nhà Vua. Garamond, người đúc chữ đầu tiên mang tính thương mại, còn thiết kế các kiểu chữ đứng và chữ nghiêng mang tên mình. Những kiểu chữ ấy sẽ đóng một vai trò hàng đầu trong ngành thiết kế chữ in ở Châu Âu cho đến cuối Thế kỷ XVI.
Trong phong trào nhân văn rộng lớn này, Christophe Platin, một nhà đóng sách Pháp, trở thành công dân Thành phố Anvers. Khi chuyển sang nghề in, ông trở thành cái cần nối với Hà Lan, nơi nổi lên dòng họ Élzésvir - lừng lẫy trong ngành in, hoạt động mãi đến Thế kỷ XVIII. Dòng họ Elzésvir để lại tên tuổi của mình cho những loại chữ rất thanh tao với chân chữ hình tam giác.
Năm 1692, dưới triều Vua Louis XIV và thời cổ điển, thầy tu Nicolas Jaugeon ở Viện Hàn lâm khoa học Pháp được giao việc sáng tạo một kiểu chữ mới. Được dành riêng cho xưởng in hoàng gia, kiểu chữ đó được gọi tên là chữ Roman của nhà Vua và do Philippe Grandjean khắc. Bộ chữ in có hình vẽ oai vệ này phải mất nửa Thế kỷ mới hoàng thành.
Đặc điểm của chữ in ở Anh trong Thế kỷ XVIII là tao nhã. Người khắc chữ và đúc chữ Wilttam Caslon đã tạo ra một kiểu chữ rất dễ đọc còn được sử dụng đến tận ngày nay. Bản tuyên ngôn độc lập của Mỹ được in chính thức tại Baltimore bằng kiểu chữ này. Một nhà ấn loát khác người Anh là John Baskenlille đồng thời là người dạy thuật viết chữ đã tạo ra một kiểu chữ cân đối và tao nhã. Kiểu chữ đó đã gây ra một cuộc đảo lộn trong tình hình chữ in và ngày nay vẫn còn được dùng rất rộng rãi.
Cũng ở Thế kỷ XVIII, Louis René Luce, nhà khắc chữ của Vua Pháp XV, thể hiện trong các công trình nghiên cứu của mình tinh thần của Thế kỷ ánh sáng và của các nhà bách khoa toàn thư, trong khi Pierre - Simon Fournier và Francois - Ambroise Didot đề ra cách đo chữ in bằng ''phân in''. Con trai ông là Firmin Didot cùng với Giambattista Bodoni người Thành phố Parma dựa vào công trình của Baskerville để tạo ra những con chữ rất giống nhau, trần trụi và rất tương phản; với những nét sổ đậm và nét móc rất mảnh, có diện mạo nghiêm trang. Ảnh hưởng của hai ông kéo dài đến Thế kỷ XIX tại Pháp và nhiều nước Châu Âu khác.
Sự phát triển của phương pháp in trên đá do nhà viết kịch Tiệp Khắc Aloys Senefelder đề ra năm 1796 đã tạo ra điều kiện thuận lợi cho việc in bằng những chữ có móc nối thanh mảnh, mềm mại dựa trên thuật viết chữ. Ngay từ năm 1830, nhờ những tiến bộ khoa học và kỹ thuật, sự phát triển công nghiệp và thương mại, một tình hình năng động trong ngành chữ in được mở ra thông qua những công trình của những nhà đúc chữ như Alexandré de Berny và Théophile Beaudoire: Kiểu chữ Ai Cập chân hình tứ giác và kiểu chữ mập, hiện vẫn được dùng rất nhiều trong báo chí và quảng cáo, khi ấy rất được thịnh hành.
William Morris, nhà văn, nghệ sĩ và nhà chính trị đã đóng góp vào công cuộc cách tân nghệ thuật trang trí ở Anh cuối Thế kỷ XIX, là người dẫn đầu một phong trào mỹ nghệ bắt nguồn từ các phong cách thời Trung cổ. Các tác phẩm ra đời tại xưởng in và nhà xuất bản Kelmscott Press của ông có đặc tính hình họa rất mạnh và gây một ảnh hưởng rất lớn. Ở Pháp, George Auriol và nhà họa sĩ kiêm khắc chữ Eugène Grasset là hai trong những bậc thầy của phong trào Art Nouyeau (''nghệ thuật mới''). Grasset được sự ủng hộ của nhà đúc chữ George Peignot. ông này sau đó cùng với con trai là Charles tung ra một bộ chữ đóng vai trò áp đảo trong ngành in cho đến tận ngày ra đời phương pháp sắp chữ bằng chụp ảnh năm 1956. Chữ Peignot do họa sĩ vẽ áp phích người Pháp Cassandre vẽ năm 1937 cũng như kiểu chữ Bifur, một kiểu chữ có bóng hết sức độc đáo, nằm trong số những kiểu chữ đẹp nhất do ông sáng tạo.
Ngày nay, tuy việc sử dụng máy tính điện tử đã phổ biến; một điều đáng hoang nghênh là lớp trẻ vẫn quan tâm đến nghệ thuật viết chữ, điều đó khuyến khích việc tìm tòi và sáng tạo những kiểu chữ mới. Trong số những người được coi là bậc thầy trong việc vẽ kiểu chữ bằng máy tính điện tử hiện nay, có thể kể đến nhà viết chữ danh tiếng Herman Zapf người Đức, Adrian Frutiger người Thụy Sỹ; và những người Pháp như Ladislas Mandel, José Mendoza, Albert Boton hay nhà thiết kế chữ trẻ tuổi Franck Jalleau với kiểu chữ Arin của ông.
Chúng ta đang ở vào giai đoạn bình minh của một kỷ nguyên mới trong chữ in. Chữ in ngày nay không còn phải đúc bằng chì nữa mà được tạo ra bằng một vạch ánh sáng. Máy sắp chữ chụp ngày nay có thể cho ta những độ phân giải cao trên màn hình, cho phép chữ được sắc nét hơn cũng như cho ta rất nhiều kiểu chữ khiến cho chúng ta có một phạm vi sáng tạo rất rộng lớn. Chẳng bao lâu nữa, những máy ấy sẽ cho phép chúng ta đạt được một độ nhạy cảm gần bằng độ nhạy cảm của chữ viết tay, và cho chúng ta làm chủ khâu vẽ chữ vượt xa khả năng của những máy sắp chữ điện tử thời đầu. Nhưng vì cái thú của những người yêu quý sách và để gìn giữ cả một di sản thủ công, ta không được để cho mất đi chữ chì. Cho dù hiện đã bắt đầu một kỷ nguyên trong ngành chữ in rất đa dạng, huy hoàng và rực rỡ; vẫn báo hiệu nhiều khả năng công nghệ mới ra đời của Thế kỷ XXI.
