IKEBANA NGHỆ THUẬT CẮM HOA
CỦA NGƯỜI NHẬT BẢN
Nếu chỉ nói rằng Ikebana là thuật cắm hoa thì quả thật chưa thể hiện hết nội dung của nó. Trên tầng hai của nhà ga nổi tiếng ở Tokyo, Shibuya, có một tủ kính lớn, bên trong lúc nào cũng đặt một bình hoa tươi và tên của nghệ nhân Ikebana. Trước tủ kính là dòng chữ trang trọng: Hoa và tâm hồn con người. Cũng ở Tokyo có một trường đại học dạy cắm hoa. Ở đó, người ta truyền bá cho sinh viên biết bao kiến thức về Phật giáo và Shinto, những quan niệm về Vũ trụ,... chứ không phải đơn thuần chỉ có hình thức và phương pháp cắm hoa.
Thoạt kỳ thủy, hoa chủ yếu chỉ dùng để cúng Phật khi Phật giáo bắt đầu du nhập vào nước này trong khoảng thế kỷ VI. Ban đầu, người ta lấy từng bó hoa cùng loại đặt trên bàn thờ. Rồi chuyển sang cắm lên nhiều thứ hoa vào cùng một lọ nhưng theo nguyên tắc: các bông hoa đều vươn lên theo một trục gọi là Rikka hay Tattebana.
Dần dần hình thức này được thay thế bằng những cành hoa thấp hơn, nhưng cách bố cục kiểu Rikka vẫn tiếp tục là hình thức cắm hoa chủ đạo trong các chùa, đền cho đến cuối thế kỷ VII. Cành thông lớn (đôi khi là bách hay tre, trúc) là trục chính của bố cục và bông cúc trắng có một vị trí đặc biệt.
Bước sang nửa sau thế kỷ XV, khi Trà đạo phổ biến trong xã hội thì việc dùng hoa cũng bước vào một thời kỳ mới, trở thành Hoa đạo. Người ta dùng các bình cắm hoa để trang trí văn phòng hay trà Nhất. Trong nhà ở cũng được cấu tạo một chỗ dành riêng để đặt lọ hoa. Do đặc điểm của cách bố trí phòng trà, người ta muốn có những lọ hoa cắm theo kiểu bố cục rất tự nhiên. Từ đó, hình thành lối cắm hoa mới gọi là Nageire. Mặc dầu phương pháp này cũng cho phép tỉa bớt những cành lá thừa nhưng phải theo nguyên tắc các cành không được nương tựa vào nhau, tự đứng một cách tự nhiên.
Lối cắm hoa phỏng theo tự nhiên.
Bước sang thế kỷ XX, đặc biệt tờ kỷ nguyên Talsei (1912 - 1926) xuất hiện thêm một khuynh hướng mới chịu ảnh hưởng của văn hóa phương Tây đó là phương pháp Moribana. Kiểu này thích hợp hơn với khung cảnh nội thất Châu Âu vì sử dụng loại hình đáy phẳng miệng thấp, song do biết hoàn thiện những nét chưa đẹp của hai kiểu trên nên đã mô phỏng được những cảnh quan thiên nhiên cụ thể của Nhật Bản và do đó đã thành công hơn. Phương pháp này cho phép dùng cả các loại cây lá không có hoa và cả hoa bằng đồng. Do bình thấp, nên phải sử dựng bàn chông để giữ cho cành lá đứng ở tư thế cần thiết. Hoa cắm theo kiểu này thường được sử dụng trang trí văn phòng, phòng khách và phòng ngủ.
Dù cho các phương pháp có khác nhau vì cách cắm hoa, lối thể hiện, nhưng tất cả đều thấm đượm một hương vị Thiền của Nhật Bản, đều lấy đường nét làm căn bản, tượng trưng cho Trời, Người và Đất. Cành chính là cành chỉ Trời, tạo cho bình hoa, phải đảm bảo đủ độ vững chãi. Bề cao của cành Trời được lựa chọn theo công thức sau: bề cao bằng bề sâu cộng một lần rưỡi đường kính miệng bình. Đường thứ hai kế bên tượng trưng cho Người nằm ở tư thế gợi cảm, mọc sang phía bên kia, cùng nghiêng về một phía và bằng 2/3 cành Trời. Cành còn lại phía bên kia. Ngoài ra có thể điểm thêm cành cây, cọng cỏ khác nhưng phải giữ nguyên hướng của 3 cành chính, khi thìn vào cảm thấy như ba cái tán của một cành vậy.
Bình hoa đối với người Nhật, không chỉ đơn thuần là vật trang trí mà bao giờ nó cũng chứa đựng nhiều ý nghĩa. Nó thể hiện tâm trạng hay thời gian và khả năng đối phân xử thế mà không phải ai cũng dễ dàng nắm được.
Ở Nhật, có khoảng 400 trường phái Ikebana khác nhau nhưng chẳng có trường phái nào giữ đúng quy tắc của trường phái khác. Trong lịch sử, đã có những nghệ nhân nổi tiếng như Ikenobo Senkei (thế kỷ XV) là nghệ nhân Ikenbana – trà đạo Sen Nori Kyu (1522 - 1591). Họ giống như những nhà soạn nhạc vĩ đại tham gia vào loại hình nghệ thuật của thời gian. Giống như con người, mỗi bông hoa có cuộc đời riêng của nó. Cái đẹp nhất của nghệ thuật cắm hoa là biết thưởng thức sự biến đổi ra hoa và tàn úa của cây lá. Vì thế mà bao giờ người ta sử dụng nó ở dạng chồi nụ chứ không phải ở lúc đỉnh cao rực rỡ. Việc sử dụng hoa trong cúng bái, tế lễ chính là sự nhắc nhở con người nhớ đến nhịp sống vĩ đại của tự nhiên.
Để làm chủ được nghệ thuật này người Nhật Bản chưa bao giờ chùn bước trước khó khăn. Họ đã dày công trau đồi nghệ thuật để tìm hết những cái đẹp của tạo hóa trong mỗi bông hoa, khiến cho thứ nghệ thuật có một không hai trên thế giới này chẳng thể mai một sau nhiều thế kỷ thăng trầm trên đất Phù Tang.
ĐẶNG XUÂN KHÁNG
