Thế giới quan của người Ashanti
Người Ashanti ở vùng Bờ Biển Vàng của châu Phi là một trong các bộ lạc lớn của đất nước Ghana. Khi bị đế quốc Anh chinh phục vào năm 1874, họ đã thống nhất trong một định chế quân chủ hợp thành từ nhiều quận huyện, mỗi quận huyện nằm dưới quyền của một lãnh chúa và tất cả chịu sự lãnh đạo của một vị vua người Ashanti, gọi là Ashantihene. Họ sống trong những ngôi làng rải rác và bị cai trị bởi các quan lại sống trong các thị trấn.
Các vị thần
Tiêu điểm trung tâm trong thế giới quan của người Ashanti là việc thờ cúng tổ tiên, nhưng tổ tiên không chỉ là những linh hồn gần gũi nhất trong vô số những linh hồn cư trú trong vũ trụ. Như chúng ta đã biết, thế giới quan của người Hopi nặng tính cách của chủ thuyết cơ hóa, thế giới quan của người Navaho cũng như vậy nhưng ở mức độ thấp hơn nhiều. Ngược lại, đối với người Ashanti, thế giới này đầy rẫy những linh hồn, và thế giới quan của họ do vậy, có thể được gắn cái nhãn hiệu thuyết sức sống.
Onyonkopon, Thượng Đế Tối Cao. Thế giới là sự sáng tạo của vị thần cao cả Onyonkopon, vị Thượng Đế Tối Cao. Mặc dù thoạt tiên Thần Onyonkopon sống gần gũi với con người, thấp dưới bầu trời, nhưng Thần đã tự tách mình ra xa, ngoài tầm với tới của con người vì các hành động của một mụ già đã quấy nhiễu Ngài. Ngài là một con người - khác biệt, xa cách nhưng không nghiêm khắc; đầy quyền năng nhưng không hành xử quyền lực của mình một cách trực tiếp. Ngài đã vạch kế hoạch và sáng tạo ra vũ trụ, ban cho vũ trụ một trật tự chung, nhưng Ngài chưa đặt ra những qui tắc đạo đức cũng như không trừng phạt những kẻ càn quấy điên rồ và cũng không ban thưởng cho những người đức hạnh. Ngài được con người sùng kính và cũng được ngưỡng vọng trong nỗi sợ hãi và tôn kính. Dù vậy, không có những giáo sĩ chuyên phụng sự Ngài: chẳng có những nghi thức và các lễ nghi để xưng tụng, cầu xin, xoa dịu, và chuộc tội. Ngài chẳng ban tặng điều gì; cũng chẳng đòi hỏi điều gì. Ngài là nguyên lý cơ bản thuần khiết và hợp nhất của vũ trụ - một sự trừu tượng được nhân cách hóa.
Abosom, những vị thần nắm quyền hành xử. Quyền quản trị vũ trụ nằm trong tay của những vị thần hành xử vĩ đại (aboso), những vị thần trông coi những lãnh vực chính yếu trong thiên nhiên như - thần sông, thần hồ, thần biển, thần mây, và thần đất. Dưới các vị thần thứ cấp này là vô số các thần linh nhỏ hơn như các thần cây, các thần thú vật, thần sắc đẹp, thần tình yêu; hầu như có mặt khắp nơi, tuy nhiên lại là những vị tổ tiên bất tử - những người hoàn toàn lăng xăng bận rộn vì dính líu hết thảy mọi chuyện, những chuyện phải làm cho đúng và hợp với luân thường đạo lý. Các thần linh này là những thầy dạy và cũng là các “giám sát viên” của tất cả mọi người Ashanti, cho cái thân phận nô lệ hèn mọn của họ trước đức Ashantihene, người cai quản cuộc sống họ bằng cách điều hành xã hội.
Kêu gọi thần linh. Không như Thượng Đế Tối Cao, các vị thần nhỏ hơn được thờ phụng trong các đền thờ và có các giáo sĩ chuyên phục vụ việc thờ cúng. Để đáp ứng lại những phẩm vật thích đáng và các nghi lễ khấn cầu, một vị thần linh có thể hạ cố lưu lại tạm thời tại một nơi dùng làm đền thờ phượng của mình - và ngược lại cũng có thể từ chối hay bỏ mặc không đến nữa. Nếu đến, thần sẽ được cầu khẩn ban tặng những ân sủng đại loại như sức khỏe, của cải, con cái và bảo vệ chống lại những nỗi bất hạnh hoặc các loài ma quỷ. Thần sẽ ban tặng hay từ chối là còn tùy thuộc vào cái tính khí của thần. Người Ashanti không tâm niệm phải kiểm soát hay hạn chế các vị thần; họ luôn cảm thấy mình phụ thuộc vào những điều ngẫu nhiên trong thế giới siêu nhiên. Một câu trả lời hay một sự đáp ứng từ thần thánh phải được nói ra từ vị giáo sĩ của vị thần đó bằng một âm điệu mà chỉ có người phụ tá mới diễn dịch lại được, hoặc là bằng những tác động tạo ra do việc tiến hành các nghi thức cùng với đủ thứ đồ nghề linh thiêng của vị giáo sĩ. Ngoại trừ Vị Thượng Đế Tối Cao và các tổ tiên, tất cả các thần thánh và thần linh đều được xem như là phương tiện để đạt được cứu cánh. Tình trạng được ngưỡng mộ và sùng bái các vị thần cũng khi tròn khi khuyết theo cái mức độ mà họ đáp ứng hay không đáp ứng những đòi hỏi của con người.
Các thần thánh được đối xử bằng sự tôn kính nếu họ ban tặng những điều tốt, và với sự coi thường nếu họ thất bại... Người Ashanti, giống như những bộ lạc Akan khác, rất kính mến vị Thượng Đế Tối Cao và tổ tiên hơn nhiều so với các thần thánh và các loại thần hộ mạng. Thái độ đối với các loại thần nói sau phụ thuộc vào sự thành công hay thất bại của họ, và có thể từ sự vô cùng kính trọng chuyển qua sự nhạo báng, coi thường.
Tổ tiên
Một định đề cơ bản trong tất cả cấu trúc xã hội của người Ashanti là đất đai thuộc về các vị tổ tiên và quyền hưởng thụ cuộc sống cũng thuộc về họ. Vì vậy, linh hồn của các tổ tiên kiểm soát cái nền tảng sinh kế mà nhân danh họ nhà vua là người điều hành, và nhà vua lại ủy quyền sự xếp đặt này cho các lãnh chúa, những người này lại phân phối quyền kiểm soát lại cho những tộc trưởng, và cuối cùng các tộc trưởng lại phân công sự kiểm soát đến tận từng gia đình.
Dòng dõi và nguồn gốc mẫu hệ. Nguyên lý nền tảng kế tiếp là mọi người đều thừa hưởng dòng máu từ người mẹ và đây chính là sợi dây nối kết từ thế hệ này với thế hệ khác. Qua dòng dõi, vị thế cá nhân cũng được xác lập trong dòng tộc hay các thị tộc theo chế độ mẫu hệ (abusua). Từ vị thế trong thị tộc lại dẫn đến những quyền lợi và trách nhiệm công dân về mặt luật pháp hay trong chính quyền. Quyền thừa kế tài sản, hàng hóa, và các chức danh căn cứ trên vị thế trong thị tộc, đã được xác định qua dòng dõi. Theo những niềm tin có tính giáo điều, vị thế trong thị tộc có nghĩa là có chung một nguồn gốc từ một bà tổ trong truyền thuyết - (người đã vi phạm chế độ ngoại hôn, xem phần chú giải thuật ngữ, exogamy - ND) – cũng như vô số những giúp đỡ hoặc sự tương trợ hỗ tương mà các thành viên của thị tộc có thể có được ở bất cứ mọi nơi.
Linh hồn và nguồn gốc phụ hệ. Tuy nhiên, các nguyên lý cơ bản của người Ashanti lại củng cố cho một hệ thống nguồn gốc đôi. Mọi người đều thừa hưởng được cái cốt lõi tinh thần từ người cha, xuất phát từ dòng dõi tổ tiên của người cha (ntoro). Họ thuộc về một nhóm có thể nhận dạng được, những tập thể có những phong tục, cách xử thế và những nghi lễ riêng; từ đó họ cũng thừa hưởng cái sunsum cá nhân, cái “bản ngã”, nhân cách và cá tính riêng biệt của mình.
Sức sống của linh hồn. Nhưng từ Đấng Sáng Tạo, người Ashanti còn được ban tặng cái kra của mình, cái sức sống cái phần tinh thần sống động sẽ quay trở về với Đấng Tối Cao khi con người chết đi. Kra chính là linh hồn, cái phần bất tử của con người sẽ tiếp tục tồn tại trong lãnh địa của các vị tổ tiên. Tóm lại theo quan điểm của người Ashanti, con người xác lập những vị thế xã hội của mình qua dòng dõi của người mẹ, tính cách của mình qua tinh thần của người cha, và cuộc sống là từ Đấng Tối Cao.
Việc kiểm soát xã hội thông qua các vị tổ tiên. Như người Ashanti đã quan niệm, các thần thánh chỉ có thể ban phát hay từ chối không ban phát nhưng không trừng phạt. Ngược lại, các vị tổ tiên bảo vệ con cháu và hậu duệ của mình hoặc trừng phạt họ nếu hành vi của họ đáng bị chê trách. Vì vậy, khi xem xét thái độ đối với các vị thần thánh, người ta thường cho rằng thế giới quan và tôn giáo của người Ashanti không có được cái nội dung đạo đức. Bởi lẽ, đạo đức bị áp đặt theo những kỳ vọng của các bậc tổ tiên thường khắt khe và gò bó, các tổ tiên là tuyệt đối không được xúc phạm. Do đó: “Khái niệm của người Ashanti về một xã hội tốt đẹp là một xã hội mà trong đó đạt được sự hòa hợp giữa những người đang sống, cũng như sự hòa hợp giữa người sống với các thần - thánh và các Vị tổ tiên”
Trách nhiệm duy trì sự hòa hợp này được giao phó cho các lãnh tụ. Mỗi dòng tộc có một cái ngai thiêng liêng riêng biệt của mình. Vị tộc trưởng, ngự trên chiếc ngai của dòng tộc (giống như ngai vàng) là hiện thân của tinh thần chung của các vị tiên tổ, là ý chí và tiếng nói của các tổ tiên, quan tâm đến tư cách đạo đức và hạnh phúc của những người trong dòng tộc. Ở cấp độ cao nhất, ngai vàng của dòng tộc nhà vua là biểu tượng tượng trưng cho tất cả các vị tổ tiên của người Ashanti, và như là người trung gian của các vị tổ tiên, nhà vua Ashantihene cai trị đất nước.
“Tất cả vi phạm trái với ý chí của tổ tiên đều là tội lỗi” là nguyên lý nền tảng của hệ thống kiểm soát xã hội của người Ashanti. Bổ sung cho nguyên lý này là một nguyên lý liên quan: “Tổ tiên sẽ trừng phạt chung toàn bộ tập thể, nếu tập thể này không tự trừng phạt kẻ tội lỗi”. Từ nguyên lý phụ này lại dẫn đến cái hệ quả: “Tất cả mọi tội lỗi đều là tội ác”. Tất cả mọi tội ác đều bị trừng phạt bằng án tử bởi (nguyên lý): “Con người được thiên phú cái khả năng nhận thức”. Vì vậy, một kẻ phạm tội là kẻ cố tình thách thức, coi thường tổ tiên, phải trả giá bằng sự tước bỏ quyền được hưởng sự bảo vệ của các tổ tiên cũng như của cộng đồng, tức là bằng chính cái mạng sống của mình. Hơn nữa: “Các tổ tiên sẽ phán xét và trừng phạt con người trong thế giới tinh thần, nếu vì tư lợi con người làm lệch cán cân công lý (xử án sai lầm, miscarringe of Justice - ND).
Các lễ hội tập thể lớn để vinh danh các vị tổ tiên diễn ra theo chu kỳ từng hai mươi mốt ngày, và mỗi năm một lần, trong các lễ hội kéo dài đến hai tuần, các phẩm vật đơn sơ được cúng tế cho đủ các loại thần linh hoặc linh hồn để cầu xin sự phù trợ liên tục của họ.
Qua sự mô tả trên, có thể thấy rằng các sức mạnh vận hành trong vũ trụ của người Ashanti không có tính cơ hóa, hoàn toàn mang tính cách cá nhân con người. Bởi người Ashanti xem trách nhiệm của họ không phải là đạt đến hay duy trì sự kiểm soát bắt buộc đối với sự cân bằng các nguồn lực, hoặc để phục hồi một nguồn dự trữ năng lượng đang bị tiêu tán. Nhiệm vụ của họ là giữ lại những điều tốt đẹp với các linh hồn, những thực thể được xem là thất thường nhưng dù sao cũng có khuynh hướng ra tay giúp đỡ con người, và duy trì những mối liên hệ tốt lành với những bà con đồng loại của mình, vì các vị tổ tiên đòi hỏi như vậy.
