KHOA CỬ THỜI LÊ TRUNG HƯNG
(LÊ – TRỊNH)
Lấy vùng núi Thanh Hóa làm căn cứ, triều Lê Trung Hưng đã mạnh dần lên, việc tổ chức khoa cử thu hút nhân tài được đặt ra. Ở thời kỳ đầu, triều Lê Trung Hưng cũng chỉ tổ chức Chế khoa, tiếp sau đó mới mở khoa Tiến sỹ, các khoa ấy được cử hành tại hành Cung Văn Lại (Thanh Hoá).
Từ năm 1595, các khoa thi Tiến sĩ lại được tiếp tục tổ chức ở Kinh đô Thăng Long; tuy ít nhưng Chế khoa và khoa Đông các cũng cử hành. Từ khoa thi đầu tiên năm Ất Mùi niên hiệu Thuận Bình thứ 6 đời Lê Trung Tông - 1595 đến khoa thi cuối cùng năm Đinh Mùi niên hiệu Thiên Thống thứ nhất - 1787; triều Lê Trung Hưng đã tổ chức 73 khoa thi Tiến sĩ và Chế khoa, kéo dài lịch sử khoa cử của thời này tới 233 năm lịch sử.
Chế khoa
Chế khoa mở đầu lịch sử khoa cử thời Lê Trung Hưng năm Giáp Dần - 1554, khoa này lấy đỗ 13 Tiến sĩ Chế khoa, các Tiến sĩ chia làm hai giáp: Đệ nhất giáp Chế khoa xuất thân (gồm 5 vị) và Đệ nhị giáp đồng Chế khoa xuất thân (8 vị). Năm Ất Sửu 1565, tổ chức chế khoa lần thứ 2 lấy được 10 Tiến sỹ Chế khoa, cũng chia làm 2 giáp như khoa trước. Năm Đinh Sửu - 1577 tổ chức Chế khoa lần thứ 3, lấy được 5 Tiến sĩ Chế khoa, vẫn chia làm 2 giáp. Các Chế khoa này tổ chức tại hành cung ở Vạn Lại; sau này triều Lê Trung Hưng truy dựng bia tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Hà Nội vào năm 1653 cùng với 22 khoa Tiến sỹ khác, tổng cộng là 25 bia. Đây là đợt dựng bia lớn nhất trong lịch sử dựng bia Tiến sĩ.
Chế khoa cuối cùng của thời Lê Trung Hưng tổ chức vào năm Đinh Mùi - 1787 chỉ lấy được một đồng Chế khoa xuất thân.
Khoa Tiến sĩ:
Từ năm Canh Thìn - 1580, niên hiệu Quang Hưng thứ 3, nhà Lê Trung Hưng mở khoa thi Tiến sỹ lấy đỗ 6 vị. Tuy chưa tổ chức Điện thí, nhưng xếp hạng theo Tam giáp, chưa có người đỗ Nhất giáp còn Nhị giáp Tiến sĩ xuất thân: 4 vị. Đệ tam giáp tiến sĩ xuất thân: 2 vị.
Khoa này và các khoa Tiến sĩ tiếp sau: Quý Mùi - 1583, Quý Sửu - 1589, Nhâm Thìn - 1502 đều được tổ chức ở Thành cung Vạn Lại.
Từ khoa Kỷ Sửu 1589 đã có thi Đình.
Từ khoa thi Tiến sỹ Ất Mùi - 1595, bắt đầu tổ chức tại kinh đô Thăng Long và định lệ 3 năm một khoa đều đặn; thỉnh thoảng mới có kỳ 4 năm hoặc 5 năm. Các định chế chuẩn mực thời Lê sơ lại được thực hiện. Nhưng số người đỗ mỗi khoa không nhiều, suốt thời Trung Hưng chỉ có một khoa đỗ nhiều nhất là được 22 người; điều đó cũng phản ánh một thực tế lịch sử những năm tháng chiến tranh kéo dài, đã phá hoại nặng nề đất nước, cản trở sự phát triển của văn hóa giáo dục, sự khắc phục khó khăn và lâu dài; chế độ khoa cử cũng như toàn bộ chế độ phong kiến suy yếu và bế tắc, chưa có cách nào khơi thông để dòng chảy mạnh lên được.
